نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار دانشکده علوم اجتماعی و اقتصادی دانشگاه الزهرا (س)
2 دانشجوی کارشناسی ارشد مطالعات زنان دانشگاه الزهرا (س)
چکیده
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Today, Internet with extensive penetration rate has affected different areas of life of people to create their own space through which they can escape the limitations of public and private spheres and express themselves. People on Internet are converted to searchable lists and their daily life events and activities are not hidden from others any more. This study aims to investigate the relationship between using Internet and the tendency to self-showing. Information was obtained from a sample of 225 subjects. Data were analyzed using SPSS software and the relationship between variables was assessed through correlation test. The results showed that the rate of access to Internet, variety of internet services, and variety of purposes of people using Internet are all in relations with self-showing and personality traits; Also the more the tendency toward anonymity on Internet, the more was the tendency toward self-showing. Obtained data of the relationship between using internet and self-showing indicates that using more internet results in self-showing and expression of personal domain of lives of people.
کلیدواژه‌ها [English]
آمارهایی که همه روزه از سوی وب‌سایت‌های وضعیت اینترنت جهان[1] و همچنین آمارهایی که مرکز مدیریت توسعۀ ملی اینترنت در خصوص تعداد کاربران اینترنت ارائه می‌دهد، روند رو به رشد گسترش تعداد کاربران اینترنتی را در ایران نشان می‌دهد. این مسئله به این معناست که شبکۀ جهانی اینترنت توانسته است طی این سال‌ها ضریب نفوذ خود را در زندگی افراد افزایش دهد و به یکی از جنبه‌‌ها و ابعاد کاربردی و با اهمیت زندگی افراد تبدیل شود. کاربران اینترنتی ساعاتی چند در هفته یا ماه به استفاده از جنبه‌های مختلف اینترنت از قبیل جستجوی اخبار و اطلاعات، چک کردن ایمیل و نرم‌افزارهای ارتباطی و گفتگو، انجام خرید یا امور بانکی و اشتراک مطالب و موضوعات مورد نظرشان اقدام می‌کنند، بدین ترتیب اهمیت و کارکرد شبکۀ اینترنت در زندگی شهری امروز ما آن‌قدر شایان توجه است که می‌توان ادعا کرد در کلان‌شهری مانند تهران نبود اینترنت یا اختلال در آن می‌تواند زندگی ساکنین و بسیاری از فعالیت‌های شهری را با اختلال شدید و حتی وقفه روبرو کند.
شبکه‌های اجتماعی اینترنتی امروزه با استقبال فراوانی از سوی اقشار مختلف جامعه به خصوص جوانان مواجه شده و این گروه بخش عمده‌ای از اوقات فراغت خود را در این شبکه‌ها سپری می‌کنند. در عصر جهانی‌شدن و با ظهور فناوری‌های نوین ارتباطی، فضای مجازی توانسته است خود را در کنار فضای واقعی جای دهد که این دو تأثیرات متقابلی نیز بر یکدیگر خواهند داشت. اینترنت توانسته است حوزۀ عمومی و حوزۀ خصوصی را متأثر ساخته و با ایجاد حوزه‌ای متعلق به خود شخص فضایی ایجاد کند که افراد بتوانند با گریز از محدودیت‌های حوزه عمومی و خصوصی به بیان خود اقدام کنند. این بیان خود شامل ابراز عقاید و نظرات در خصوص موضوعات گوناگون، اشتراک احساسات و اتفاقات روزمره زندگی، اشتراک تجارب گوناگون و همچنین به اشتراک‌گذاری مطالب، تصاویر و فیلم‌های شخصی افراد میشود که شخص بدون اجبار بیرونی و بنا بر خواست خویش به نمایش و اشتراک آن با دیگران رضایت داده است.
از دیدگاه مایفیلد[2] رسانه‌های اجتماعی گروهی از انواع جدید رسانه‌های آنلاین هستند که امکان مشارکت کردن را برای افراد فراهم می‌آورند. رسانه‌های اجتماعی ارسال بازخورد از سوی مخاطب و همکاری و همگامی با رسانه را تسهیل کرده‌اند و آن را تشویق می‌کنند، به همین جهت این رسانه‌ها مرز و خط‌کشی بین رسانه و مخاطب را از بین برده‌اند (تامپسون،1389).
رسانه‌های اجتماعی این امکان را برقرار می‌کنند که جماعت‌ها و گروه‌ها‌ی برخط[3] به سرعت شکل بگیرند و ارتباط مؤثری برقرار کنند. این جماعت آنلاین می‌توانند پیرامون علایق مشترکی مانند عکاسی‌کردن، یک تیم ورزشی یا یک برنامۀ تلویزیونی شکل گرفته باشد. اغلب شبکه‌های اجتماعی همیشه در حال گسترش اتصالات و ارتباطاتشان هستند و با سایت‌ها، منابع و افراد دیگر پیوند برقرار می‌کنند. این سبک از شکل‌گیری جماعت و صحبت پیرامون مشترکات و بازنشر علایق در رسانه‌های اجتماعی سبب میشود که بازنمایی زندگی روزمره در فضای مجازی رخ دهد که به عبارتی نمایشی از شیوۀ زندگی است و می‌توان تصور کرد که با گسترش مخاطبان شبکه‌های مجازی یک شیوۀ زندگی خاص و با جاگیر شدن انگاره‌های دیداری در ذهن بازدیدکنندگان، آن نوع سبک زندگی، به مثابۀ اسلوب نوعی و مطلوب برای مخاطبان در خواهد آمد. می‌توان گفت که فعالیت مجازی کاربران اینترنتی در بازنمایی خود، می‌تواند شیوه‌ای متمایز را از هویّت بصری بازنمایی کند. در موضوعاتی همچون سبک زندگی، مصرف و رسانه نیز جهت‌گیری جامعه‌شناسی معاصر به سمت پذیرش اهمیت رو به افزایش حوزۀ مصرف و فعالیت‌های سبک زندگی در شکل دادن به هویّت شخصی و جمعی است.
بدین ترتیب نظر به نفوذ و اهمیت گسترش روزافزون کاربری اینترنت در میان افراد جامعه، گسترش روزبه‌روز رسانه‌های اجتماعی و تولید نرم‌افزارهای ارتباطی اینترنتی و تنوع گسترده اشکال جدید استفاده از اینترنت، این نوشتار در صدد آن است که بتواند به شناخت و تحلیلی از کنش‌های افراد در حوزۀ استفاده از اینترنت دست یابد.
در شرایط امروزی و با اقدامات متعدد و مختلف رسانه‌ها، دگرگونی الگوی رسانه‌های جمعی، تغییرات واضحی در نقش شهروندان، مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان ایجاد کرده است. رسانه‌های جدید، به‌ویژه اینترنت، چالش‌های نظری، روش‌شناختی و عملی جدیدی از یک حوزۀ عمومی دیجیتال به دست داده‌اند. جدا از مفهوم اولیۀ حوزۀ عمومی، رسانه‌ها به مرکزی برای بحث‌ها و وقایع عمومی تبدیل شده‌اند و اشکال تازه‌ای از ارتباط را از طریق روش‌های جدید به‌واسطۀ فن‌آوری‌های دیجیتال خود به وجود آورده‌اند.
با وجود مشکلات مفهومی و پیکربندی پیچیده، مفهوم حوزۀ عمومی ادبیات بسیاری از حوزههای اخیر در زمینه‌هایی مانند علوم سیاسی، مطالعات فرهنگی، علوم ارتباطات و جامعه‌شناسی رسانه‌های جدید را تحت سلطه قرار داده است (سوسا[4]،2013: 9). با وام‌گیری از آموزه‌های هانا آرنت[5] می‌توان این‌گونه بیان کرد که حوزۀ خصوصی حوزۀ تاریکی و پنهان‌سازی است در صورتی که حوزۀ عمومی، حوزۀ افشا و باز نمودن، نمایاندن و در معرض دید دیگران قرار دادن است. آرنت حوزۀ عمومی را فضایی می‌داند که هیچ چیز در آن پنهان نیست و همه‌چیز دیده میشود. با نظر به این مفاهیم آنچه در این پژوهش مورد نظر محقق است، مسئلۀ بازنمایی ابعاد حوزه و حریم خصوصی و به عبارتی دیگر عمومی ساختن و در معرض دید عموم قرار دادن است. شاید مفهوم خود افشایی[6] عبارت دقیقی برای آنچه گفته شده باشد.
خود افشایی فرایند آشکار ساختن اطلاعات شخصی دربارۀ خویشتن به‌طور شفاهی است (برگ و دلرگا[7]،1987؛ به نقل از شلدن[8]،2009)؛ اطلاعات شخصی به اطلاعات خصوصی و محرمانه‌‌ای گفته میشود که بدون دخالت دادن مستقیم یا غیر مستقیم افراد دیگر توسط خود ما، قابل دست یافتن نیستند. شبکه‌های مجازی به ما امکان می‌دهد که به راحتی افراد حاضر در یک صفحه یا در عکسی را با برچسب نامش[9] به دیگران معرفی کنیم و این به معنای شناسایی بی‌حد و مرز افراد در اینترنت و فضای مجازی است. افراد در اینترنت به اسامی قابل جستجویی تبدیل می‌شوند که رخدادها و فعالیت‌های زندگی روزمره آن‌ها از دید کسی پنهان نمی‌ماند و پست مطالب جدید در صفحه‌های شخصی مجازی در هر لحظه و ساعت گویای وضعیت، حالات و اتفاقاتی است که پیرامون هر یک از این افراد رخ داده و با انتشار آن توسط توسعۀ امکانات تکنولوژیکی فضای مجازی برای همگان قابل رؤیت است. به این ترتیب افراد یک خود عمومی[10] را به وجود می‌آورند و به دیگران نمایش می‌دهند. شبکه‌های اجتماعی بر نمایۀ مشخصات[11] متمرکز هستند که برای هر شخص به معنای بازنشانی و باز‌شناسایی خود به دیگران در جهت ارتباط با آن‌ها است. نمایۀ افراد در شبکه‌های اجتماعی ویژگی‌های شخصیت افراد را از طریق تصاویر، عبارات و کلمات، ترکیبات صفحه شخصی مجازی، علایق فردی و شخصی او و حتی تمایلات جنسی و وضعیت ارتباطات دوستانۀ او را شرح می‌دهد. با توجه به آنچه در گسترش استفاده از شبکه‌های مجازی در میان کاربران و شکل‌گیری گونه‌های جدید ارتباط مجازی از جمله نمایش وجوه حریم خصوصی و کنش‌های مربوط به آن گفته شد، این پژوهش به تحقیق در خصوص چگونگی خود افشایی و افشاء اطلاعات خصوصی اقدام می‌کند و این موضوع را در رابطه با استفاده از اینترنت به محک سنجش در می‌آورد. از آنجایی که امکان گسترده وقوع این امر بر عرصۀ اینترنت محقق میشود، لذا ضروری است که رابطۀ میان این دو به بررسی و تحلیل درآید. از این‌رو این پژوهش به دنبال چند سؤال اصلی و آغازین است. آیا افراد با استفاده از اینترنت دست به اظهار داوطلبانه ویژگی‌های خصوصی می‌زنند؟ وجوه و مصادیق این خود اظهاری چیست؟
بنا بر آمار منتشر شده از سوی مجله، وضعیت اینترنت جهان[12]، جمعیت کاربران شبکۀ اجتماعی فیس‌بوک در خاورمیانه حدود 23 میلیون نفر اعلام شده است که کاربران ایرانی 36% آن را تشکیل می‌دهند؛ بنابراین، آمار کاربران ایرانی رقمی در حدود 11 میلیون است. طبق آمار وب‌سایت‌هایی نظیر گوگل آنالیز[13] و سوشیال بلید[14] تعداد نمایه‌های کاربران ایرانی در شبکۀ اینستاگرام حدود یک‌میلیون است. حضور این تعداد کاربر و نمایه به معنی آن است که در هر ساعت میلیون‌ها عکس، فیلم و مطلب از جانب کاربران با موضوعات مختلف از مسائل سیاسی و اجتماعی گرفته تا امور زندگی روزمره و احوال شخصی افراد در این صفحه‌ها بارگذاری میشود و به‌تبع تنظیمات امنیتی صفحه، میلیون‌ها کاربر دیگر قابلیت مشاهده پست‌ها را دارند. از آنجا که ماهیت بسیاری از شبکه‌های اجتماعی بر اشتراک عکس و مطلب شکل گرفته است، اهمیت مطالعۀ کنش کاربران شبکه جهانی اینترنت بیش از پیش روشن میشود. شکل‌گیری شکل جدیدی از روابط و ارائه خود در روابط غیر رو در رو می‌تواند به مرور زمان سبب شکل‌گیری خرده فرهنگی شود که می‌تواند سبک زندگی افراد را تغییر دهد و برای آن‌ها سازندۀ ارزش‌های جدید و همچنین تعریف جدیدی از روابط و تعاملات آنلاین یا آفلاین باشد. با مشاهدۀ گسترش روزافزون انتشار عکس‌ها و مطالب مربوط به زندگی شخصی افراد این سؤال شکل می‌گیرد که آیا به واقع این شکل جدید از بازنمایی و اظهار خود و افشای اطلاعات خصوصی جای خویش را میان کاربران اینترنت باز کرده است و می‌توان این فرضیه را مطرح کرد که به‌تدریج خود افشایی می‌تواند به ارزشی تبدیل شود که اساس شکل‌گیری یک ارتباط را تشکیل می‌دهد؟ امروزه شاهد هستیم که به موازات گسترش برنامه‌های نرم‌افزاری اجتماعی جدید مانند پیام‌رسان‌ها، وبلاگ‌ها، ویکی‌پدیاها و گستره خدمات دیگر شبکه‌های اجتماعی مردم به راحتی از طریق برنامه‌های کامپیوتری و اینترنت محور مانند فیس‌بوک با یکدیگر ارتباط برقرار کرده و به سهولت با یکدیگر وارد تعامل می‌شوند. شلدن (2009) بنا بر تحقیقات خود بیان می‌کند که عده‌ای بر این باور هستند که خود افشایی، گسترش روابط نزدیک و اعتماد متقابل را تسهیل می‌کند. نمونۀ مورد تحقیق او ابراز کردند که تمایل دارند در ارتباطات اینترنتی فرد ابتدا خودش را برای آن‌ها آشکار کند و متقابلاً خودشان نیز به اندازه‌ای که مخاطبشان مایل است خود را برای وی نمایان و آشکار می‌کنند.
در این پژوهش مؤلفه‌های خود اظهاری از اشتراک تصاویر، بیان احساسات تا افشاء ویژگی‌های شخصی را در برگرفته است. از آنجا که خود اظهاری فرد می‌تواند اشتراک تصاویر شخصی و خانوادگی وی، بیان احساسات شخصی یا حتی جمعی مربوط به موضوعی را در برگیرد و همچنین به اظهار ویژگی‌های شخصی جسمی و روان‌شناختی نیز منتهی شود، اهمیت طرح این موضوع به موازات گسترش استفاده از اینترنت و رسانه‌های مرتبط با آن بیش از پیش مطرح میشود.
مطالعات نشان می‌دهد گمنامی حضور در اینترنت و تقلیل خط و مرزهای موجود در آن، تحریک کننده و مشوق خود افشایی آنلاین میشود، زیرا برای افراد دیگر ترسی از استهزاء، مسخره شدن و همچنین طرد شدن از جانب دیگران وجود ندارد. شلدن در تحقیقاتش به این نتیجه رسید که دانشآموزان هنگامی که خسته هستند یا می‌خواهند اوقات فراغت خود را پر کنند از فیس‌بوک استفاده می‌کنند، چرا که در آنجا می‌توانند بدون داشتن تماس رو در رو، احساس خجالت یا ترس با دیگران ارتباط برقرار کنند؛ او تأکید می‌کند که موضوع گمنامی در اینترنت به‌طور خاص می‌تواند برای افرادی که خصلت‌های درون‌گرایی دارند بیش‌تر جذّاب باشد و آن‌ها را برای باز نمایش خود بیش‌تر تشویق کند (شلدن،2009).
توفکسی[15] بنا بر پژوهش‌های انجام شده بیان می‌کند که دانشآموزان تمایل دارند که در شبکه‌های اجتماعی چون فیس‌بوک از اسامی واقعی خود استفاده کنند و در سطح گسترده‌تری علاقه‌مند هستند که دست به خود افشایی بزنند (2009:546).
بنابراین، مشاهده میشود که موضوع استفاده از اینترنت و مسئله‌ای با عنوان خود اظهاری و نمایش ویژگی‌های خصوصی یکی از دغدغه‌های جدی این حوزه است که نه‌تنها در ایران که محققان بسیاری در کشورهای مختلف به بررسی و تحلیل کنش کاربران اینترنتی در جامعۀ خویش اقدام کرده‌اند. از آنجا که ضریب نفوذ اینترنت در کشور ما روز به روز در حال افزایش است و البته روزانه به گسترۀ استفاده‌کنندگان از اینترنت و دستگاه‌های الکترونیکی هوشمند افزوده میشود، لازم است که محققان و مسئولان امر حوزۀ علوم اجتماعی به‌طور جدی و علمی به واکاوی و تحلیل رفتارهای کاربران اینترنتی اقدام کنند که از خلال این مطالعات و پژوهش‌ها بتوانند بر آگاهی و هوشمند‌سازی کاربران در نحوۀ مواجهه با اینترنت و استفاده از فضای مجازی بیفزایند و به‌واسطۀ این گسترش آگاهی، بروز آسیب‌های احتمالی در زندگی کاربران اینترنت را تقلیل دهند و راهکاری برای این موضوع ارائه دهند.
با توجه به فراگیر شدن استفاده از اینترنت و گستردگی و تنوع فضای مجازی و کاربران آن در کشور، تحقیقات متعدد دانشگاهی در خصوص استفاده از اینترنت در کشور انجام شده است و هر کدام از پژوهش‌ها با توجه به دغدغۀ خود در صدد تبیین وضعیت موجود برآمده‌اند. با توجه به جستجو در میان منابع پژوهش مختلف و متعدد، پژوهشی به دست نیامد که به‌طور دقیق موضوع عمومی شدن فضای خصوصی را بررسی کرده باشد، لیکن پژوهش‌های بسیاری با موضوعات نزدیک‌تری به موضوع این پژوهش به دست آمد که در ذیل برخی از آن‌ها اشاره میشود.
منطقی و دین‌پرور(1391)پژوهشی با عنوان «شکل‌گیری هویّت پنهان در کاربران تلفن همراه و اینترنت» انجام دادند که هدف آن بررسی ایجاد و تعمیق هویّت پنهان و غیررسمی در دانشجویان کاربر تلفن همراه و اینترنت است. این پژوهش که با روش پیمایشی و با نمونه 450 نفر از دختران و پسران 18 تا 25 ساله دانشگاه خوارزمی انجام شده بیان می‌کند که فن‌آوری تلفن همراه و اینترنت در شکل‌گیری هویّت پنهان یا غیررسمی کاربران آن‌ها مؤثر بوده است. علاوه بر این میزان اطلاعات خانواده دانشجویان پاسخ‌دهنده دربارۀ چگونگی کاربری آن‌ها از جنبه‌های پنهان تلفن همراه و اینترنت به شکل معناداری کم‌تر از دوستان نزدیک دانشجویان است. مقایسۀ چگونگی کاربری دختران و پسران دانشجو از جلوه‌های پنهان تلفن همراه و اینترنت نیز دلالت بر آن دارد که دختران به شکل معنادارتری بیش‌تر از کاربران پسر از هویّت پنهان استقبال کرده و از آن بهره می‌برند.
محسنی، دوران و سهرابی (1385) در پژوهشی تحت عنوان «بررسی اثرات استفاده از اینترنت و انزوای اجتماعی کاربران اینترنت در میان کاربران کافی‌نت‌های تهران»، نظریۀ شبکه را به عنوان پایۀ نظری این پژوهش انتخاب کردند. فرضیات پژوهش شامل تأثیر ابعاد مختلف استفاده از اینترنت در شبانه‌روز، شدت ارتباطات اجتماعی کاربر در جهان واقعی و میزان تجربه و مهارت فرد در استفاده از اینترنت بر انزوای اجتماعی بود. 204 نفر از کاربران اینترنت طی یک نمونه‌گیری سهمیه‌ای اتفاقی انتخاب شدند. بر اساس تحلیل رگرسیون چندگانه فرضیات آزمون شدند. نتایج به دست آمده میان زمان استفاده از اینترنت در طی شبانه‌روز و انزوای اجتماعی رابطۀ معنادار و معکوس نشان می‌دهد. همچنین استفاده از اینترنت موجب کاهش انزوای اجتماعی میشود.
علوی(1389) تحقیقی را تحت عنوان «بررسی رابطۀ عمل در حوزۀ عمومی و میزان تجربۀ حس شرم به مثابۀ اخلاق اجتماعی در دانشجویان دانشگاه تهران» انجام داده است. فرضیۀ اصلی مبتنی بر این است که عمل در حوزۀ عمومی عاملی تأثیرگذار بر افزایش میزان تجربۀ شرم به مثابۀ اخلاق اجتماعی است. مدل در نظر گرفته شده در این پژوهش شامل متغیرهای تأثیرگذار به شکل مستقیم و غیرمستقیم بر میزان تجربۀ حس شرم به مثابۀ اخلاق اجتماعی دخالت داده شده‌اند. جامعۀ آماری این پژوهش دانشجویان مقطع کارشناسی تا دکتری دانشگاه تهران بودند که به روش نمونه‌گیری سهمیه‌ای 400 نفر برای پاسخگویی انتخاب شدند. نتایج تحلیل آماری نشان می‌دهد که متغیرهای مستقل خود افشاگری عمومی، آزادی باوری، کثرت‌گرایی و متغیرهای زمینه‌ای جنسیّت و مقطع تحصیلی دانشجویان بر میزان تجربۀ حس شرم آن‌ها به مثابۀ اخلاق اجتماعی تأثیر معنادار داشته و تنها تأثیر معنادار متغیر خود افشاگری خصوصی بر میزان تجربۀ حس شرم، به لحاظ آماری تأیید نشد.
کیا و نوری مرادآبادی(1391) پژوهشی را تحت عنوان «عوامل مرتبط با گرایش دانشجویان به شبکۀ اجتماعی فیس‌بوک» انجام داده‌اند. این پژوهش در گام نخست با استفاده از روش کتابخانه‌ای و اسنادی و در نهایت با استفاده از روش پیمایش به بررسی تطبیقی علل گرایش و همچنین نحوۀ استفادۀ دانشجویان ایرانی و آمریکایی از شبکۀ اجتماعی فیس‌بوک اقدام می‌کند. مقوله‌بندی پژوهش‌های انجام شده نشان می‌دهد که معتبرترین آن‌ها در خصوص فیس‌بوک که جامعۀ آماری آن‌ها دانشجویان آمریکایی بوده، حول سه محور اصلی نحوۀ استفاده کاربران از فیس‌بوک، تأثیر استفاده از آن و سنجش نگرش دانشجویان دربارۀ فیس‌بوک انجام شده که در این میان ایجاد روابط جدید، حفظ روابط قدیمی، جستجوی اخبار، اطلاعات و سرگرمی مهم‌ترین دلایل عضویت دانشجویان آمریکایی در فیس‌بوک شناخته شد. در مرحلۀ دوم بر مبنای مصاحبه با خبرگان، پژوهش‌های انجام شده و نظریه استفاده و رضامندی اقدام به نیازسنجی ارتباطی دانشجویان دانشگاه‌های تهران در خصوص شبکۀ فیس‌بوک میشود. مهم‌ترین نتایج قسمت دوم نشان می‌دهد که عواملی نظیر اشتراک اطلاعات و اخبار، آزادی در ارتباطات، جریان آزاد اطلاعات در شبکه، توانایی کنترل مخاطب بر اطلاعات شخصی و برابری اصولی در شبکه در پیوستن دانشجویان به این شبکه نقش اساسی داشته است.
4- چن وی چانگ[16]، در سال 2014 در پژوهش خود با عنوان «نظریه‌های ملاقات که خود افشایی دانشجویان در فیس‌بوک را پیش‌بینی می‌کند» عواملی را بررسی می‌کند که ممکن است رفتار افشای اطلاعات در فیس‌بوک را توضیح دهد و درک درستی از سهم هر یک از عوامل در توضیح چنین رفتاری را فراهم کند. عوامل مورد آزمایش اعتماد/خود افشایی، زمان صرف شده در فیس‌بوک، تعداد دوستان فیس‌بوک و تفاوت‌های جنسیّتی بوده است. یافته‌ها نشان می‌دهد که تمام عوامل مورد بررسی در این مطالعه چارچوبی برای توضیح رفتار خود افشایی در فیس‌بوک است.
زینپ توفکسی، در سال 2008، در دانشگاه مریلند، پژوهشی را تحت عنوان «آماده‌سازی، شایعه، فیس‌بوک و فضای شخصی» انجام داده است. مقاله سازگاری سریع شبکه‌های اجتماعی آنلاین را بررسی کرده است. جامعۀ آماری پژوهش دانشجویان کالجی در امریکا بودند. روش اجرای پژوهش به دو شیوۀ پیمایش و مصاحبۀ کیفی بود که نمونۀ انتخاب شده 713 نفر از دانشآموزان بودند و برای مصاحبه نیز 51 نفر از رشته‌های مختلف تحصیلی در کالج انتخاب شدند. مبانی نظری این پژوهش بر نظریات رابین دانبر[17] و اروینگ گافمن[18] استوار است. پژوهش ذیل دو سرفصل آماده‌سازی اجتماعی و نمایش خود انجام میشود.
یافته‌ها در خصوص تأثیرگذاری شبکه‌های اجتماعی آنلاین حاکی از آن است که استفاده‌کنندگان از این شبکه‌ها نگرش ویژه‌ای به شایعه‌سازی، بحث‌های مختلف و کنجکاوی در امور مختلف دارند و همچنین این افراد در گسترۀ وسیعی از ارتباط با دوستان نزدیک بودند اما آن‌ها را کم‌تر می‌دیدند.
آنا وست، جین لویس و پیتر کاری(2009) مقالۀ دیگری را با عنوان «دانشآموزان، فیس‌بوک، دوستان: فضاهای عمومی و خصوصی» منتشر کرده‌اند. این مطالعه اکتشافی مصاحبه نیمه ساختار یافته با کاربران دانش‌آموز فیس‌بوک است. نمونۀ مورد مطالعه شامل 16 دانش‌آموز که 7 پسر و 9 دختر بین سنین 21 تا 26 سال ؛ 10 نفر سفیدپوست، 3 نفر مکزیکی، 2 نفر سیاه‌پوست و 1 نفر آسیایی بودند. نتایج حاصل از بررسی‌ها نشان می‌دهد که والدین حال بنا به دلایل خجالتی بودن بچه‌ها یا دلایل اجتماعی، به ندرت، به‌عنوان دوستان در فیس‌بوک توسط دانشآموزان پذیرفته و مورد استقبال قرار می‌گیرند. از نظر دانشآموزان جهان اجتماعی خصوصی آن‌ها همانند جهان عمومی است.
استفاده از نظریۀ برای هدایتگری مشاهدات تحقیق است. به عبارتی محقق از عام به خاص حرکت می‌کند و مشاهدات وی، آزمون تعیین‌کنندۀ نظریه‌های مورد استفاده است (دواس،1389:26).
اینترنت از ابتدای کار تاکنون سریع‌ترین رسانۀ تاریخ در جذب مخاطب بوده است. این رشد سریع اینترنت باعث شده برخی از کارشناسان توسعه به ظرفیت‌های این رسانه برای اشاعۀ نوآوری‌ها توجه بیش‌تری کنند. راجرز (1995) معتقد است نوآوری‌های تعاملی یا آن‌هایی که به ارتباط دوطرفه مربوط می‌شوند به دلیل توانایی آن‌ها در جذب سریع کاربر می‌توانند روند اقتباسی سریع‌تری را طی کنند (وایتنی[19] و همکاران،2012: 625).
مانوئل کاستلز[20] معتقد است که جامعه، پیرامون جریان‌ها شکل می‌گیرد که جریان‌های اطلاعات، جریان‌های تکنولوژیک، جریان‌های متقابل سازمانی، جریان‌های تصاویر، صداها و نمادها از آن جمله هستند؛ بنابراین، جریان‌ها تجلی فرایندهای نمادین مسلط بر زندگی ما هستند و تکیه‌گاه مادی آن‌ها مجموعه عناصری است که از آن‌ها حمایت می‌کند (خانیکی و روحانی،1390: 52). به عبارتی کاستلز در صدد آن است که بیان کند با گسترش اینترنت و رسانه‌ای شدن ابزارهای اینترنتی، نفوذ و تأثیر انکار‌ناپذیری بر ابعاد زندگی افراد به وجود آمده است.
اروینگ گافمن[21] در کتاب خود در زندگی روزمره (1990) معرفی خود را شیوه‌هایی می‌داند که افراد و گروه‌ها برای عمل کردن و بیان و معرفی خودشان به دیگران به کار می‌گیرند. انسان‌ها ذاتاً خواهان دوست‌داشتن و دوست‌داشته شدن هستند. به علاوه وقتی یک فرد یا بازیگر نقشی را برای مخاطب در مواقع متفاوت بازی می‌کند، احتمالاً نوعی روابط اجتماعی را شکل می‌دهد (مهدی‌زاده،1389). اهمیت این نظریه را می‌توان در چگونه نشان‌دادن افراد در فضای مجازی بررسی کرد، به خصوص در شبکه‌های اجتماعی و مجازی، افراد سعی می‌کنند به گونه‌ای خود را معرفی کنند که محبوب باشند و در شبکه‌ای از روابط اجتماعی قرار می‌گیرند.
والنزئولا[22] (2009) معتقد است محتوای خود افشاگری در شبکه‌های اجتماعی مانند فیس‌بوک می‌تواند دربرگیرندۀ افکار، آمال، خواسته و حسرت‌ها یا ناکامی‌ها و شکست‌ها و تجارب زندگی افراد باشد.
دیاز و اکمان[23] (2011) معتقد هستند که کاربران در بیش‌تر موارد سعی دارند اطلاعات خود را با دیگران در میان بگذارند چرا که معتقد هستند این امر موجب افزایش روابط صمیمانه و بالا رفتن اعتماد میان دوستان میشود.
والتر[24] بیان می‌کند که در استفاده از اینترنت افراد برای نمایش خود تقریباً احاطۀ کامل دارند و می‌توانند جنبه‌هایی از خود را خلق و حفظ کنند که ممکن است در موقعیت‌های چهره به چهره ارائه آن مشکل باشد. ارتباطات الکترونیکی ویژگی‌های مهم افراد همچون جنسیّت، نژاد، سن، معلولیت و مانند آن را بهبود می‌بخشند. این ویژگی‌ها ممکن است بر شکل‌گیری روابط اجتماعی در برخوردهای چهره به چهره اثر نامطلوب بگذارد.
استرایکر[25] نیز استفاده از اینترنت را زمینه‌ای کارآمد تلقی می‌کند که در آن هویّت می‌تواند بسیار سریع توسط افراد کنترل شود. این شرایط به‌ویژه برای نمایش دادن خود ایده‌آل مناسب است. در چنین محیط اجتماعی به منظور نمایش خود برای دیگران در مقایسه با وضعیت‌های چهره به چهره تعداد کمی علائم نمادین لازم است (هیتورن‌وایت[26]،2011: 126).
ترکل[27] (2004) فضای مجازی را به علت داشتن ویژگی‌هایی چون امکان گمنامی و حذف نشانه‌های فیزیکی، به خود کاربر اجازه می‌دهد تا به آسانی نقش‌های متعدد و متفاوتی را در زمان‌های مختلف و با تنظیمات مختلف دلخواه بازی کند. هانا آرنت[28] با تمرکز بر مفهوم عمل، مفهوم حوزۀ عمومی یا میز در میان را مطرح می‌کند. حوزۀ خصوصی یعنی حوزۀ تاریکی و پنهان‌سازی است، در صورتی که حوزۀ عمومی، حوزۀ افشا و باز کردن و نمایاندن و در معرض دید دیگران قرار دادن است. آرنت حوزۀ عمومی را فضایی می‌داند که هیچ‌چیز در آن پنهان نیست و همه‌چیز دیده میشود. به عقیدۀ او حوزۀ عمومی چیزی نیست که کسی آن را به انسان هدیه دهد، بلکه مصنوع انسان‌هاست. حوزۀ عمومی نه فضایی واسط میان دولت و مردم و نه چیزی برای به اصلاح دموکراتیک کردن جوّ سیاسی و از این قبیل، بلکه حوزۀ عمومی در درجۀ اول فضایی برای ساختن هویّت انسانی است. او معتقد است تمایل افراد یک جامعه به آشکارسازی خود و در معرض دید دیگران قرار دادن، حاکی از بی‌توجهی آن‌ها به منافع شخصی و خصوصی در حد افراط آن است. در این حالت فرد از اینکه مورد سؤال دیگران قرار گیرد، هراسی ندارد و طوری جامعه‌پذیر‌شده که حتی بدون سؤال از سوی دیگران در جامعه به‌طور خودآگاهانه به ارزیابی خود اقدام کرده و در پی اصلاح و جبران می‌رود.
در پارادایم توسعۀ تکنولوژی ارتباطی رسانه‌ها، ارتباطات و تکنولوژی که مهم‌ترین آن‌ها تکنولوژی ارتباطی است، عامل رشد اقتصادی و رفاه مادی هستند؛ بنابراین، به مرور زمان تکنولوژی‌های ارتباطی بر جوامع حاکم شده و موجب رشد و ترقی آن‌ها خواهند شد؛ به عبارت دیگر در این پارادایم، تکنولوژی متغیر مستقلی است که شرایط زندگی افراد و جامعه را دگرگون می‌کند و این دگرگونی در جهت تولید، رفاه، آزادی و افزایش خوشبختی بشر است. در پارادایم توسعۀ فرهنگی جوامع، به مرور زمان به توسعۀ همه‌جانبه دست پیدا کرده و با گسترش خردورزی، شاهد رشد و پیشرفت در همۀ ابعاد زندگی خواهیم بود. رسانه‌های ارتباط جمعی به عنوان ابزارهایی در نظر گرفته می‌شوند که امکان طرح دیدگاه‌های گوناگون و نقد و بررسی آن‌ها را فراهم می‌کنند. وسایل ارتباط جمعی و تکنولوژی‌های ارتباطی باعث تراکم اطلاعات و افزایش سرعت انتقال داده‌ها می‌شوند. انسان‌ها از این وسایل برای گسترش حوزۀ عمومی و تبادل افکار استفاده کرده و به مرور شاهد گسترش اجماع، توافق و پذیرش ارزش‌های گوناگون خواهیم بود.
الکساندر ماری[29] در طبقه‌بندی بیست‌گانۀ نیازها، «نیاز به خودنمایی» را مطرح و آن را این‌طور تعریف می‌کند: «نیاز به خودنمایی یعنی خود را طرف توجه قرار دادن، روی دیگران تأثیر گذاشتن، دیگران را تحریک کردن، کنجکاوی آن‌ها را برانگیختن و آن‌ها را سرگرم کردن». ماری با اشاره به تأثیر عوامل درونی در نیازها، بیان می‌کند که رفتار شخص فقط از نیازها یا انگیزه‌های درونی او ناشی نمی‌شود، بلکه محیط زندگی او و نوع نگاه او به آن محیط نیز در این رفتار مؤثر است؛ بنابراین، هر‌اندازه نسبت به انگیزه‌های درونی شخص و عوامل بیرونی یا محیطی او (به‌خصوص از اینکه او چگونه آن‌ها را می‌نگرد و درک می‌کند) آگاهی بیش‌تر داشته باشیم، بهتر می‌توانیم رفتار او را پیش‌بینی کنیم (رحیمی نیک، 1374: 21).
گافمن نمایش را این‌گونه تعریف می‌کند: همۀ فعالیت‌های یک مشارکت‌کنندۀ معین در یک موقعیت معین که آن را برای تأثیر در هر یک از مشارکت‌کنندگان دیگر به هر صورت ممکن به کار می‌برد. همچنین همۀ فعالیت‌های یک فرد که در خلال مدتی رخ می‌دهد و از طریق حضور مداوم او در مقابل مجموعه خاصی از مشاهده‌گران مشخص میشود و بر مشاهده‌گران تأثیر چند می‌گذارد (ریتزر،1386: 93).
نظریۀ نمایشی گافمن در واقع شرح استعاری کنش متقابل انسان‌ها در صحنۀ روابط اجتماعی است. به نظر او، انسان‌ها مانند بازیگران تئاتر در صحنه روابط اجتماعی چنان نقش بازی می‌کنند که مناسب‌ترین تأثیر را روی مخاطبان یا تماشاگران خود بگذارند. هر فردی در جامعه یا در حال ایفای نقش اجتماعی خود یا تماشا‌گر نقش‌های دیگران است که در هر دو حالت به صورت فعال و تأثیرگذار عمل می‌کند و در شکل‌گیری روابط اجتماعی مشارکت آگاهانه‌ای دارد (ثلاثی،1376:176).
گافمن بر این نکته تأکید می‌کند که بین «خود اجتماعی» یا هویّت اجتماعی با «خودِ واقعی» فاصله وجود دارد. او برداشت از «خود» را با رهیافت نمایشی تشریح می‌کند. گافمن با رویکرد نمایشی خود، نقش‌های اجتماعی و موقعیت‌های اجتماعی را تنها نمایش‌هایی می‌بیند که در زندگی روزمره اجرا می‌شوند. به عقیدۀ او، «خودِ» افراد به‌وسیلۀ نقش‌هایی که در این موقعیت‌ها اجرا می‌کنند، شکل می‌گیرد و معنا می‌یابد.
گافمن، «خودی» را که باید در کنش‌های متقابل زندگی روزمره در نقش‌های گوناگون خلق شود، بسیار آسیب‌پذیر می‌داند؛ بنابراین، برای محافظت از «خود» و اجراهای آن در زندگی روزمره مفهوم «مدیریت تأثیرگذاری» را مطرح می‌کند. او در پرداخت این مفهوم چنین ادعا می‌کند که افراد در هنگام کنش متقابل میکوشند جنبهای از «خود» را نمایش دهند که مورد پذیرش دیگران باشد؛ اما کنشگران حتی در حین انجام این عمل میدانند که تماشاچیانشان ممکن است در اجرای نقش آن‌ها اختلال ایجاد کنند. به همین دلیل، کنشگران نیاز به نظارت بر تماشاچیان را احساس می‌کنند، به ویژه مراقبت از عناصری که ممکن است اخلالگر باشند. کنشگران امیدوار هستند «خودی» را که به ایشان نشان می‌دهند به اندازه‌ای قدرتمند باشد که خودشان می‌خواهند نشان دهند. کنشگران همچنین امیدوار هستند که نمایش آن‌ها تماشاچیانشان را وادار کند تا داوطلبانه به دلخواه آن‌ها عمل کنند. گافمن این علاقه اصلی را به عنوان «مدیریت تأثیرگذاری» مطرح کرد (ریتزر، 1386: 296).
نظریۀ عامۀ بی‌مکان و ظهور عمومیت رسانه‌ای تامپسون[30]، نقش تحول رسانه‌ها در بروز و ظهور اشکال تازه عمومیت رسانه‌ای بررسی کرده است. ویژگی بنیادین این اشکال چنان است که با گسترش فراهمی که رسانه‌ها به وجود آوردند عمومیت افراد، کنش‌ها و رویدادها دیگر بسته به سهیم شدن در محلی واحد نیست. هر کنش یا رویدادی می‌تواند از طریق ضبط شدن و ارسال به دیگران در زمان و محل وقوع، عمومی شود. این نوعی از تجربۀ جدید است که در آن عمومیت دیگر با سهیم شدن در یک مکان مشترک ربطی ندارد. افراد می‌توانند تجربیات مشترکی را از طریق رسانه‌ها کسب کنند، بدون آنکه در زمینه‌های زندگی مشابهی سهیم باشند (تامپسون،1389: 155).
اندرسون[31] در نظریۀ عرصۀ عمومی مجازی معتقد است اینترنت چند ویژگی دارد که آن را در گسترش عرصۀ عمومی در جوامع اسلامی کارساز می‌کند. اینترنت ویژگی‌های جداگانه دیگر رسانه‌های نوین را وحدت می‌بخشد. مرزهای کم‌تری برای ورود تولیدکنندگان می‌گذارد. رابطۀ متقارن‌تری بین تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان ایجاد می‌کند و نسبت به رسانه‌های سنّتی، از رسانه‌های چاپی گرفته تا نظام‌های پخش مستقیم که در انحصار دولت‌ها هستند، درجات بالاتری از تعامل بین آن‌ها ایجاد می‌کند (اندرسون،2003: 891 به نقل از کوثری،1388: 154).
محقق پس از بررسی نظریات مختلف در موضوع پژوهش چارچوب نظری را بر مبنای پارادایم توسعۀ تکنولوژی، نظریۀ عامه بی‌مکان و عمومیت رسانه‌ای تامپسون و نظریۀ اینترنت و عرصۀ عمومی تامپسون طرح‌ریزی کرده است. از این‌رو مدل نظری پژوهش و فرضیات به شرح زیر هستند:
فرضیه‌های پژوهش عبارت بودند از:
فرضیۀ اصلی: به نظر می‌رسد بین استفاده از اینترنت و تمایل به خود اظهاری رابطه وجود دارد.
|
نمودار 1: مدل نظری پژوهش
روش پژوهش
تعریف نظری و عملیاتی متغیرهای پژوهش
تعریف نظری در اصطلاح روش‌شناسی به معنای مشخص کردن معنی یا فضای یک مفهوم به‌وسیلۀ صفات مشخصی که در مصادیق آن مفهوم مشهود است. تعریف باید جامع صفات مفهوم مورد نظر و مانع تداخل صفات آن مفهوم با صفات مفاهیم دیگر باشد (صفری شالی، 1390: 50). علاوه بر تعریف نظری لازم است که مفاهیم و متغیرهای مورد نظر یک پژوهش با تعریف عملیاتی نیز دقیق و روشن شود؛ تعریف عملیاتی ناظر است به برقراری ارتباط بین مفهوم و مصادیق آن در واقعیت و دنیای عینی؛ به عبارت دیگر با استفاده از تعریف عملیاتی، فرایندی کاربردی و بومی برای استفاده مفاهیم در جامعۀ مورد نظر تحقیق آغاز میشود. بدین ترتیب در این پژوهش متغیرهای مورد نظر به صورت زیر تعریف شده‌اند و در جداولی که در ادامه آمده است تعریف عملیاتی متغیرها قابل مشاهده است.
متغیر مستقل در این پژوهش استفاده از اینترنت است که با شاخص‌های میزان دسترسی به اینترنت، تنوع اهداف مورد استفاده، خدمات مورد استفاده و در نهایت تمایل به گمنامی سنجیده شده است.
متغیر وابستۀ مورد سنجش این پژوهش خود اظهاری است. منظور از خود اظهاری در اینجا عبارت است از خود افشایی[32] یا نمایش خود؛ بدین معنا که فرد حاضر است اموری را که در حوزه و حریم خصوصی جای می‌گیرند در معرض نمایش دیگران و عموم قرار دهد و آن‌ها را داوطلبانه اظهار کند. همان‌طور که گفته شد در حوزۀ عمومی امری پنهان نیست و این حوزه محل باز بودن و نمایان بودن وقایع و اتفاقات است در حالی که در حوزه و حریم شخصی، مسئلۀ در معرض بودن مطرح نیست و امور به گونه‌ای پنهان و رازگونه است که تنها دسترسی و اطلاع خود شخص بدان امور مجاز است. خود اظهاری در این پژوهش ناظر به خود افشایی، آشکارسازی، نمایش و عمومی کردن امور مربوط حوزۀ شخصی فرد است.
جدول 1: تعریف عملیاتی متغیر مستقل پژوهش
|
شاخص 2 |
شاخص 1 |
متغیر مستقل |
|
بازه زمانی آغاز کار و میزان آشنایی با اینترنت |
میزان دسترسی به اینترنت |
استفاده از اینترنت |
|
مدت ساعت استفاده اینترنت |
||
|
چت و گفتگو و ایمیل |
تنوع اهداف مورد استفاده
|
|
|
آموزش و یادگیری |
||
|
جستجوی اخبار و اطلاعات |
||
|
جستجوی مطالب، علمی، تحقیقاتی |
||
|
تفریح و سرگرمی |
||
|
خرید |
||
|
جستجوی کار |
||
|
ایمیل |
خدمات مورد استفاده |
|
|
فیس‌بوک |
||
|
موتورهای جستجوگر (گوگل، یاهو) |
||
|
سایت‌های مختلف |
||
|
نام حقیقی. نام مستعار. ناشناس |
تمایل به گمنامی |
جدول 2: تعریف عملیاتی متغیر تأثیرگذار پژوهش
|
شاخص 1 |
متغیر تأثیرگذار |
|
سطح تحصیلات شخص |
پایگاه اقتصادی و اجتماعی |
|
سطح تحصیلات والدین |
|
|
شغل والدین |
|
|
درآمد |
|
|
منزل مسکونی |
|
|
میزان سن |
سن |
جدول 3: تعریف عملیاتی متغیر وابسته پژوهش
|
شاخص 2 |
شاخص 1 |
متغیر وابسته |
|
نمایش عکس‌های شخصی و خانوادگی |
اشتراک تصاویر |
خود اظهاری |
|
بیان مشکلات روحی |
بیان احساسات (فردی و جمعی) |
|
|
دوست‌یابی |
||
|
گفت‌وگو |
||
|
خصوصیات روانی |
افشاء ویژگی‌های شخصی |
|
|
خصوصیات جسمانی |
با توجه به روش پیمایشی مورد نظر، از تکنیک پرسشنامۀ محقق‌ساخته برای سنجش عمومی شدن حوزۀ خصوصی استفاده شده است. در تحلیل عاملی 16 گویه که عمومی شدن حوزۀ خصوصی را می‌سنجد، 4 عامل دارای مقدار ویژه بالاتر از یک هستند. سهم هر عامل در تبیین واریانس 16 گویه به صورت نزولی است؛ یعنی عامل اول بیش‌ترین سهم (478/37% با مقدار ویژه 996/5) و عامل چهارم کم‌ترین سهم (735/6% با مقدار ویژه 078/1) را در تبیین واریانس 16 گویه داشته‌اند. در مجموع تمامی 4 عامل با مقادیر ویژه بالاتر از یک توانسته‌اند 85/61% واریانس 16 گویه مربوط به عمومی شدن حوزۀ خصوصی را تبیین کنند.
جامعۀ آماری این پژوهشعبارت بودند از دانشجویان دختر دانشکده‌های یکی از دانشگاه‌های شهر تهران و حجم نمونه بنا بر فرمول نمونه‌گیری کوکران 225 نفر برآورد شد که جمع‌آوری اطلاعات مورد نظر به‌وسیلۀ ابزار پرسشنامه از میان این تعداد نمونه انجام شد.
جدول نمونه‌های مورد نظر که به صورت تصادفی و با توجه به تفاوت میزان دانشجویان در دانشکده‌ها به پرسشنامه پاسخ داده‌اند به شرح زیر است:
جدول 4: تعداد نمونه‌های مورد نظر به تفکیک دانشکده
|
دانشکده‌ها |
تعداد نمونه پر شده |
|
دانشکده‌های علوم پایه |
73 نفر |
|
دانشکده‌های علوم انسانی |
128 نفر |
|
دانشکدۀ هنر |
17 نفر |
|
دانشکدۀ تربیت بدنی |
7 نفر |
محقق به دلیل آنکه هر یک از افراد جامعۀ آماری مورد مطالعه شانس مساوی برای انتخاب شدن در نمونه را داشته باشند، از نمونه‌گیری احتمالی خوشه‌ای چند مرحله‌ای استفاده کرده است. یک نمونه دقیق بایستی صفات کل جمعیت را داشته باشد و تأمین این شرط از طریق نمونه‌گیری احتمالی امکان دارد.
در پژوهش رابطۀ استفاده از اینترنت و تمایل خود اظهاری، واحد سنجش عبارت است از تمایل به خود اظهاری و واحد مشاهده دانشجویان دختر یکی از دانشگاه‌های شهر تهران هستند. واحد تحلیل مورد نظر نیز در این تحقیق، سطح فردی است که بدین ترتیب با ابزار پرسشنامه به جمع‌آوری نظرات افراد اقدام شده است.
برخی از ویژگی‌های نمونۀ آماری پژوهش حاضر به شرح زیر است:
دامنۀ سنی پاسخگویان در چهار دسته 22-18، 27-23، 32-28، 50-33 مورد نظر قرار گرفته است که این دامنه با توجه به پراکندگی سن نمونه‌های موجود در دانشکده‌ها و به ویژه در مقطع کارشناسی ارشد، به جهت بهره‌مندی نمونه‌ها از شانس مساوی برای انتخاب در پاسخگویی بوده است؛ میانگین سن پاسخگویان 5/24، انحراف معیار آن 89/3 و واریانس سن پاسخگویان 19/15 است. در سنجش پایگاه اقتصادی و اجتماعی نمونۀ آماری، 6/55% نمونه پایگاه اقتصادی و اجتماعی متوسط دارند، 33% در پایگاه اقتصادی و اجتماعی پایین قرار دارند و تنها 1/11% در پایگاه اقتصادی و اجتماعی بالا قرار دارند. طبق محاسبات میانگین پایگاه اقتصادی و اجتماعی 5/15 و انحراف معیار آن 30/2 به دست آمد. جدول آمار توصیفی دامنۀ سنی پاسخگویان و آمار نمونه به تفکیک مقطع تحصیلی به شرح زیر است:
جدول 5: دامنۀ سنی پاسخگویان
|
دامنۀ سنی |
فراوانی |
|
|
تعداد |
درصد |
|
|
22-18 |
73 |
32.5 |
|
27-23 |
117 |
52.1 |
|
32-28 |
27 |
12.1 |
|
50-33 |
8 |
3.4 |
جدول 6: آمار توصیفی نمونۀ پژوهش به تفکیک مقطع تحصیلی
|
مقطع تحصیلی |
فراوانی |
|
|
تعداد |
درصد |
|
|
کارشناسی |
89 |
39.6 |
|
کارشناسی ارشد |
135 |
60 |
|
دکتری |
1 |
0.4 |
یافته‌های پژوهش
پژوهش حاضر که به دنبال بررسی رابطۀ استفاده از اینترنت و تمایل به خود اظهاری است با طرح شش فرضیه به بررسی ابعاد این رابطه اقدام شده است که در ادامه نتایج به دست آمده شایان توجه هستند. فرضیۀ اول «بین میزان دسترسی به اینترنت و تمایل به خود اظهاری رابطۀ معنادار وجود دارد» با توجه به ضریب همبستگی(29/0= r) و سطح خطای 01/0 رابطۀ نسبتاً ضعیف، اما مثبتی را بین متغیرها نشان می‌دهد. این رابطۀ همبستگی به معنای این است که میزان دسترسی به اینترنت هر چه بیش‌تر شود، تمایل به خود اظهاری بیش‌تر خواهد شد.
فرضیۀ دوم «رابطۀ بین تنوع اهداف استفاده از اینترنت و تمایل به خود اظهاری» پس از بررسی با ضریب همبستگی(22/0=r) و سطح خطای کوچک‌تر 01/0، رابطه‌ای نسبتاً ضعیف، اما مثبت را میان دو متغیر بیان می‌کند. به عبارتی تنوع اهداف استفاده از اینترنت هر چه بیش‌تر شود، خود اظهاری نیز بیش‌تر خواهد بود. شایان ذکر است که در تحلیل همبستگی برخی از ابعاد اهداف مورد استفاده از اینترنت مانند تفریح و سرگرمی و چت و ارتباط با دوستان با به‌دست آمدن ضریب همبستگی(29/0=r) و سطح خطای کوچک‌تر 01/0 نتیجه نشانگر رابطۀ مستقیم و مثبت میان متغیرهای چت و تفریح با خود اظهاری است. هر چه استفاده چت و تفریح افراد بیش‌تر شود، خود اظهاری یا به عبارتی خود افشایی آن‌ها نیز بیش‌تر میشود.
فرضیۀ سوم که عبارت است از «رابطۀ خدمات مورد استفاده از اینترنت و تمایل به خود اظهاری» با ضریب همبستگی(36/0=r) و سطح خطای کوچک‌تر 01/0 بیان‌کنندۀ آن است که رابطۀ مستقیم و مثبتی میان دو متغیر وجود دارد. به این معنا که هر چه خدمات مورد استفاده از اینترنت بیش‌تر باشد، عمومی شدن حوزۀ خصوصی نیز بیش‌تر خواهد بود. شایان ذکر است که محقق تفاوت معناداری میان ابعاد خدمات مورد استفاده از اینترنت و خود اظهاری به دست آورده است. بدین صورت که ضریب همبستگی بین متغیر استفاده از فیس‌بوک و خود اظهاری (49/0=r) و سطح خطای کوچک‌تر از 01/0 را نشان می‌دهد که بیان می‌کند هر چه میزان استفاده از فیس‌بوک بیش‌تر شود، خود اظهاری نیز بیش‌تر میشود، این وضعیت در حالی است که ضریب همبستگی بین متغیر استفاده از ایمیل و خود اظهاری(08/0=r) به‌دست آمده است.
تحلیل فرضیۀ چهارم که مربوط به رابطۀ بین پایگاه اقتصادی - اجتماعی و استفاده از اینترنت است، گویای رابطۀ معنادار میان دو متغیر است. بدین صورت که با سطح خطای 05/0 و ضریب(18/0=r) رابطۀ مستقیم و مثبت، اما در حد ضعیف را بین دو متغیر نشان می‌دهد؛ به عبارت دیگر با بالا رفتن سطح پایگاه اقتصادی و اجتماعی، استفاده از اینترنت به نسبت ضعیفی بالا خواهد رفت.
رابطۀ بین سن و استفاده از اینترنت، با ضریب همبستگی(19/0=r) و سطح خطای کوچک‌تر 01/0 رابطۀ مستقیم و مثبت بین دو متغیر تأیید میشود. البته، میزان این ضریب، دلالت بر همبستگی ضعیف بین دو متغیر سن و استفاده از اینترنت دارد.
فرضیۀ نهایی پژوهش که در جستجوی رابطۀ تمایل به گمنامی در اینترنت و خود اظهاری است با نتیجۀ جالب‌توجهی مواجه است. طبق آزمون آماری به عمل آمده ضریب همبستگی (1=r) و سطح خطای کوچک‌تر 01/0، رابطۀ همبستگی بالا و نزدیکی بین دو متغیر به‌دست آمده است. به عبارتی می‌توان بیان کرد که به نسبت تمایل بیش‌تر به گمنامی اینترنت، خود اظهاری نیز بیش‌تر میشود.
در نهایت می‌توان بیان کرد که فرضیۀ پژوهش که به دنبال رابطۀ استفاده از اینترنت و تمایل به خود اظهاری است با ضریب همبستگی (33/0=r) با سطح خطای کوچک‌تر از 01/0 بیان می‌کند که رابطۀ مستقیم و مثبت بین این دو متغیر برقرار است، به عبارتی ضمن وجود رابطه بین این دو متغیر، استفاده بیش‌تر از اینترنت، خود اظهاری و افشای بیش‌تر حریم شخصی را به دنبال دارد.
جدول 7: رابطۀ همبستگی در فرضیات پژوهش
|
سطح معناداری |
همبستگی پیرسون |
فرضیات |
|
01/0 |
29/0 |
دسترسی به اینترنت و تمایل به خود اظهاری |
|
01/0 |
22/0 |
تنوع اهداف استفاده از اینترنت و تمایل به خود اظهاری |
|
01/0 |
36/0 |
خدمات مورد استفاده از اینترنت و تمایل به خود اظهاری |
|
05/0 |
18/0 |
رابطۀ بین پایگاه اقتصادی - اجتماعی و استفاده از اینترنت |
|
01/0 |
19/0 |
رابطۀ سن و استفاده از اینترنت |
|
01/0 |
1 |
رابطۀ تمایل به گمنامی در اینترنت و خود اظهاری |
جدول 8: همبستگی بین دو متغیر پژوهش
|
سطح معناداری |
همبستگی پیرسون |
رابطۀ استفاده از اینترنت و تمایل به خود اظهاری |
|
01/0 |
33/0 |
بحث و نتیجه‌گیری
اینترنت به دلیل بهره‌مندی از ویژگی‌هایی نظیر بی‌مکانی، فرا‌زمانی، عدم محدودیت به قوانین مدنی متکی بر دولت - ملت‌ها، قابل دسترسی بودن به طور همزمان، بهره‌مندی از فضاهای فرهنگی، اعتقادی، اقتصادی و سیاسی جدید و خصوصاً داشتن پویایی و آزادی عمل کاربران در استفاده از آن، توانسته است روز به روز مخاطبان بیش‌تری را به خود جذب کند و هر یک از این مخاطبان متناسب با ویژگی‌های فردی و اجتماعی خود، از این رسانه جدید استفاده‌های خاصی می‌کنند و تحت تأثیر آن قرار می‌گیرند.
خود اظهاری و افشای امور مربوط به حریم شخصی، یکی از موضوعات دارای اهمیتی است که امروزه به موازات رشد و گسترش شبکه‌های جهانی اینترنتی قابلیت طرح و بحث‌شدن را دارد. میزان دسترسی، چگونگی حضور افراد در شبکه‌های مختلف، استفاده‌های متنوع آن‌ها از شبکۀ جهانی اینترنت، همۀ ابعادی است که می‌تواند در مسألۀ استفاده از اینترنت و تبعات و آثار استفاده از آن بحث شود.
همان‌طور که مشاهده شد این پژوهش با دغدغۀ رابطۀ استفاده از اینترنت و تمایل به خود اظهاری، در جهت سنجش این رابطه، فرضیات مختلفی را آزمود که همۀ این فرضیات بیان‌کنندۀ وجود رابطه بین متغیرهای مطرح شده بودند. میزان دسترسی به شبکه‌های مجازی، میزان خدمات مورد استفادۀ شبکه‌های مجازی و تنوع اهدافی که افراد در استفاده از شبکه‌های مجازی دارند، همگی با عمومی شدن حوزۀ خصوصی رابطه دارند.
در خصوص استفاده از اینترنت، دو متغیر پایگاه اقتصادی و اجتماعی و سن از جمله متغیرهای تأثیرگذار هستند که رابطۀ معناداری با متغیر استفاده از اینترنت دارند. سطح پایگاه اقتصادی و اجتماعی افراد به نوعی تعیین‌کننده توانایی افراد در دسترسی به اینترنت، آشنایی با آن و میزان تسلط و آگاهی از چگونگی استفاده آن است. سن نیز به این ترتیب رابطۀ معناداری با استفاده از شبکه‌های مجازی دارد.
همان‌طور که در صفحات قبل ذکر شد، خود اظهاری در این نوشتار ناظر به خود افشایی است که فرد موضوعات و مسائلی در حیطه و حوزۀ شخصی را با دیگر افرادی که شاید لزوماً هم آشنایی قبلی با آن‌ها ندارد، به اشتراک گذاشته و تجربه زیسته‌ای از این نوع بودن را به وجود می‌آورد. در خلال ساخت این تجربه، مفهومی که نقش مهم و کلیدی را ایفا می‌کند تمایل فرد به گمنامی یا عدم گمنامی در خلال حضور در اینترنت و شبکه‌های مجازی است. با توجه به بررسی آماری همبستگی دو متغیر تمایل به گمنامی و خود اظهاری و میزان درجۀ بالای همبستگی بیان‌کنندۀ این موضوع است که با افزایش تمایل افراد به گمنامی در اینترنت، خود اظهاری نیز بیش‌تر شده و افراد به میزان معناداری دست به خود افشایی می‌زنند و بیان موضوعات حریم شخصی خود اقدام می‌کنند.
به عبارت دیگر تمایل به ناشناس ماندن افراد و عدم افشا هویّت اصلی آن‌ها، از انگیزه‌های اصلی خود اظهاری و خود افشایی است که می‌تواند بیش‌تر از عواملی چون میزان دسترسی به اینترنت بر این موضوع اثرگذار باشد. از این‌رو به نظر می‌آید در پژوهش‌های بعدی که می‌تواند در خصوص خود افشایی در شبکه‌های مجازی باشد، به این نوع مفاهیم و متغیرها بیش‌تر توجه شود و مورد آزمون و سنجش قرار گیرند.
با توجه به آنچه در این پژوهش مورد سنجش قرار گرفت، مشاهده شد که بین استفاده از اینترنت و خود اظهاری رابطه‌ای مستقیم و مثبت وجود دارد. به عبارتی هر چه استفاده از شبکه‌های موجود در اینترنت در میان افراد افزایش یابد، لزوماً افراد فرصت بیش‌تری برای خود افشایی پیدا می‌کنند و خود اظهاری بیش‌تر از هرزمان دیگری رخ می‌دهد.
در خصوص خود اظهاری در استفاده از اینترنت، خلأ مطالعاتی شاخصی دیده میشود. این خلأ سبب میشود که مفاهیم مورد نظر برای سنجش چنین روابط مغفول بمانند. لذا یکی از عمده محدودیت‌ها و همچنین پیشنهاد‌های این پژوهش انجام پروژه‌های کمّی و کیّفی در خصوص این موضوع است. پژوهش‌های عمیق کیّفی دربارۀ این موضوع، می‌تواند در استخراج مفاهیم و متغیرهای موجود از دل زمینۀ اجتماعی و تجربه زیسته افراد جامعه به محققان کمک شایانی کند.
مسئلۀ خود افشایی در اینترنت و شبکه‌های مجازی از جمله حوزه‌هایی است که افراد با احتیاط و گاهی با اکراه در خصوص آن صحبت می‌کنند. تجربه این پژوهش نشان می‌دهد که برای شناسایی ابعاد بیش‌تری از این موضوع نیاز است که علاوه بر آنچه در این پژوهش استفاده شدند، از مفاهیم و متغیرهایی استفاده شود که ضمن عدم برانگیختن حساسیت، پاسخگو را برای اعلام نظرات دقیق و روشن خود در این خصوص ترغیب کند.
حضور و استفاده از اینترنت و البته شبکه‌های مجازی، امروزه جزئی تفکیک‌ناپذیر از زندگی اعضای جوامع مختلف از جمله جامعه در حال توسعه ماست و موضوع خود افشایی و عمومی‌سازی یکی از ابعاد بسیار با اهمیت آن تلقی میشود، لذا ضرورت توجه به این موضوع بیش از پیش احساس میشود.
[1]. Internet World Status
[2]. Mayfield
[3]. Online
[4]. Sousa
[5]. H. Arent
[6]. Self-Disclosure
[7]. Berg & Derlega
[8]. Sheldon
[9]. Tag name
[10]. public self
[11]. Profile
[12]. internet World status
[13]. Google Analyze
[14]. Social Blade
[15]. Tufekci
[16]. Chen Wei chang Jun Heo
[17]. Robin Dunbar
[18]. Erving Goffman
[19]. Whithney & etal
[20]. M. Castells
[21]. E. Goffman
[22]. Valenzuela
[23]. Diaz & Ekman
[24]. Walter
[25]. Striker
[26]. Haythornthwaite
[27]. Turkle
[28]. Hannah Arendt
[29]. A. Marie
[30]. Thompson
[31]. Anderson
[32]. Self-Disclosure
)