نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار دانشگاه الزهرا
2 دانشجوی کارشناسی ارشد رشته مطالعات زنان
3 داشجوی کارشناسی ارشد مطالعات زنان
چکیده
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Family is the smallest institution and social group in the human communities which forms the foundation of society. Family is founded on marriage (marital relationship) between a man and a woman which brings certain rights and responsibilities for couples. Regarding women’s rights after marriage two kinds of rights are emphasized: financial and non-financial rights. Mahr and Nafaqa are specific financial rights that marriage provides for women. This study investigated the impacts of different variables such as Gender, Age, Education level, Social and Economic class, Social trust, Common sense, Adherence to Religious beliefs, Peer and Friend, as well as Mass Media on people’s Attitude toward the Functions and Amount of Mahr. The sample population consisted of 261 male and female students studying at Alameh University (faculty of social studies). Data was collected through questionnaire. Survey and Documentary Research were used.The results of the study indicated that Social trust, common sense, Education, Adherence to religious beliefs, social and economic class of the Family, Mass media, Gender, Peers and age had 65 percent determine people’s attitude toward functions of Mahr. These variables had 63 percent impact on people’s attitude toward amount of Mahr. Out of these variables Common sense had the greatest contribution.
کلیدواژه‌ها [English]
جامعه مجموعه‌ای از افراد انسانی است که با نظامات و قوانین خاصی به یکدیگر پیوند خورده است (مطهری، 1371). ازدواج عبارت است از یک نوع عقدی که بین زن و مرد بهطور رسمی و با عرف منعقد میشود. جانبین عقد، متقبل یک سلسله تکالیف و مسئولیت‌هایی می‌شوند که ملزم به رعایت آن هستند (محسنی، 1379).
مهریه عبارت است از مال معین یا چیزی که جایگزین مال باشد و زوج مجبور به پرداخت آن میشود. مهریه حق کامل زن بر شوهر است که به تهیه و پرداخت آن مسئولیت دارد؛ مهر مالکیت شخصی زن پنداشته می‌شودو هیچکس حق تصرف در آن را ندارد. مهریه بهعنوان یکی از حقوق مالی زن در جریان ازدواج، تاکنون کم‌تر مورد توجه منظرهای غیر حقوقی قرار گرفته است. ائمه و بزرگان همواره، سبک بودن میزان مهریه را بهعنوان یک هدیه از طرف مرد توصیه کرده‌اند، ولی در گذر زمان مهریه بهطور بیرویه افزایش یافته و به یک مسئله اجتماعی تبدیل شده است. مسئلۀ اصلی در این مقاله، بررسی تأثیر عوامل مختلف بر نگرش افراد در خصوص کارکرد و تعیین میزان مهریه است. این عوامل مانند سن، جنسیّت، سطح تحصیلات، پایگاه اجتماعی و اقتصادی خانواده، اعتماد اجتماعی، عرف، پایبندی به ارزشهای دینی، همسالان و رسانههای جمعی است. دراین میان پژوهش‌های بسیار اندکی برروی موضوع مهریه و بررسی جامعهشناختی ابعاد این موضوع انجام شده است. و این مقاله از طرفی با کمبود منابع کافی در این زمینه مواجهه شده است.
اغلب مطالعات و پژوهش‌های انجام شده پیرامون مهریه جنبۀ حقوقی دارد و تحقیقات انجام شده در کشور از بعد جامعه‌شناسی بسیار اندک است. پژوهش‌هایی وجود دارد که بهطور خاص به مسئلۀ جامعهشناختی مهریه توجه کرده‌اند، از جمله امانی(1378) در پایان‌نامۀ خود تحت عنوان «مهریه: خ‍اس‍ت‍گ‍اه و دی‍دگ‍اه‌ه‍ا» به بررسی مسئلۀ مهریه و جایگاه آن در بین دانشجویان دختر و پسر اقدام کرده است. فرضیات درخصوص رابطۀ بین ف‍ک‍ر تأمین اقتصادی زن، سطح اع‍ت‍ق‍ادات دینی، ت‍رس از فقدان س‍ازگ‍اری زناشویی احتمالی، سطح تحصیلات زوجین، منزلت خانوادگی با میزان مهریه تأیید شد، تنها فرضیۀ سن و میزان مهریه، در خ‍لال آزمون‌های آماری تأیید نشده است.
محمدزاده(1380) نیز در پایان‌نامۀ خود تحت عنوان «مطالعۀ مهریه و عوامل مؤثر بر آن با تحقیق عمل در شهر تبریز» به شناخت نقش مهریه بهعنوان یک پ‍دی‍دۀ اجتماعی در امر ازدواج و ت‍ح‍ولات آن در جامعه اقدام میکند و ضمن بررسی ت‍اریخچۀ آن در ایران و ج‍ه‍ان، به شناخت کارکردها و عوامل تأثیرگ‍ذار بر آن اقدام کرده است. نتیجۀ نهایی اینکه بین س‍طوح تحصیلات، محل سکونت، وضعیت اشتغال با میزان مهریه رابطۀ معنادار وجود دارد، اما بین اختلاف سن زوجین و میزان مهریه رابطۀ معنادار وجود ندارد و مهریه نه بهعنوان یک تشریفات، بلکه به عنوان یک رس‍م و س‍ن‍ّت مورد ق‍ب‍ول افراد مورد مطالعه است.
میران پور (1385) در رسالۀ خود تحت عنوان «بررسی نقش عرف در مهریه و نفقه از دیدگاه فقه وحقوق موضوعه» بیان میکند که جامعه و پدیده‌های آن همواره در حال حرکت و تحول هستند. از آن جا که فقه با جامعه و زندگی مردم سروکار دارد و بیش‌تر موضوع فقهی ماهیت عرفی دارند و عرفیات جامعه نیز در اثر تغییر جوامع به مرور دچار تحول و دگرگونی می‌شوند و عرفیات قدیمی جای خود را به عرفیات جدید می‌دهند. در این رساله آورده شده که فقه اگر بخواهد همراه و راهبر جامعه باشد و آن را سامان دهد، باید احکام و قوانینی را صادر کند که هماهنگ با جامعه و نیازهای روز باشد؛ بنابراین، باید به عرف و آداب و رسوم جاری در زندگی اجتماعی مردم توجه و احاطه کامل داشته باشد؛ این رساله شامل چهار بخش میشود در بخش اول موضوع عرف بررسی شده است در بخش دوم و سوم به ترتیب موضوع مهریه و نفقه بررسی شده است و بخش چهارم به بررسی نقش عرف در مهریه و نفقه اختصاص یافته است.
آقامیری(1387) در پایاننامه خود «بررسی جامعهشناختی میزان آگاهی زنان از حقوق خود (نفقه، مهریه، شروط ضمن عقد)» تحقیقی را در میان دبیران زن آموزش و پرورش شهر تهران انجام داده که در این پژوهش به دنبال آن است که آیا متغیرهایی مانند سن، جنس، میزان تحصیلات و عوامل اقتصادی، اجتماعی و... بر میزان آگاهی زنان از حقوق خود تأثیر دارد؟
رئوفی (1388) در پایاننامه خود تحت عنوان «بررسی ابعاد اجتماعی و جمعیتی وضعیت مهریه در ایران» مطرح میکند که نقش و کارکرد مهریه در حفظ کانون خانواده، از عواملی است که اهمیت توجه به موضوع فوق را توجیه میکند و شناسایی تأثیر عواملی مانند اختلافات خانوادگی، فوت همسر، گرفتن طلاق وضرب وجرح همسر بر اقدام برای مطالبه مهریه، از اهداف اجرای پژوهش بود. این رساله به روش اسنادی اجرا شده بود. بررسی نتایج این تحقیق نشان دهندۀ این است که زنان جوان تمایل بیش‌تری برای اقدام به مطالبۀ مهریه خود دارند. متغیرسن زنان باسواد در اقدام به مطالبۀ مهریه نسبت به زنان بی‌سواد، پیشقدم هستند. درصدبالایی از این زنان امید دارند که با مطالبۀ مهریه، همسرانشان را به کانون خانواده بازگردانند. شغل زنان و همسرانشان نیز در اقدام به این عمل تأثیری ندارد. بیش‌ترین علت مطالبۀ مهریه وجود اختلاف بین زوجین بوده است.
یوسفزاده(1387) در مقالۀ «پایش جامعه‌شناسی مهریه» کارکردهای اجتماعی مهریه را، ارضای نیاز فطری، بیمۀ اجتماعی، احساس امنیت نسبت به آینده ذکر کرده و عنوان میکند که در عصر کنونی میزان مهریه در حال افزایش است که پیامدهایی از جمله تغییر در نوع همسرگزینی، کاهش نرخ ازدواج، ایجاد خصومت و دشمنی، احتمال سوداگری و... را به همراه دارد.
مظفری (1387)نیز در مقاله‌ای با عنوان «وضع مالیات بر مهریه وآثار آن برنهاد خانواده» به بررسی وضع مالیات بر مهریه وآثار آن بر نهاد خانواده اقدام کرده است. این پژوهش، توصیفی -تحلیلی است که بهطور تطبیقی موضوع را از نگاه فقها وحقوقدانان مطالعه میکند. وضع مالیات برای مهریه‌های بالاتر از حد متعارف، ریشه در دیدگاههای فقهی ندارد و حتی با دیدگاه مشهور در فقه ناسازگار است.
سفیری، ودادهیر و طالبی(1388) نیز در مقاله‌ای با عنوان « برساخت اجتماعی و فرهنگی مسئله اجرای مهریه در ایران: مطالعۀ کیفی انگیزه‌های زنان شیرازی از به اجرا گذاردن مهریه‌های خود» به انگیزه‌های اجرای مهریه توسط زنان را بررسی میکند. این مقاله با هدف فهم برساخت اجتماعی اجرای مهریه در میان زنان درگیر با این مسئله و انگیزه‌های اصلی آن‌ها از انجام‌دادن چنین عملی و با به‌کارگیری روشهای پژوهش کیفی بهویژه «نظریه بنیانی» انجام شده است. یافتههای پژوهش نشان میدهد که زنان درگیر با مسئله اجرای مهریه روایتهای گوناگونی از این موضوع و همچنین انگیزه‌های خود در به اجرا گذاردن آن داشته و مهریه را به مثابۀ ابزاری برای دستیابی به حقوق نانوشته خود تلقی می‌کنند؛ این زنان همچنین راه‌حل اصلی بهبود وضعیت زنان ایرانی و محو نابرابری‌های موجود جنسیّتی را خوانش مجدد و تجدید نظر اساسی در مواد قانونی مربوط به زنان بهویژه در زمینه ازدواج و طلاق میدانند.
بررسی‌ها نشان میدهد که مقالات و گفتگوها درخصوص افزایش مهریه سابقۀ طولانی ندارد. نتیجه بررسی «سمینار بین‌المللی مطالعات خانواده دربارۀ سنگینی مهریه و انحراف آن از مسیر طبیعی» نشان میدهد که ازدواج با مهریه سنگین، اکنون بیش از پیش افزایش یافته است. برخی از علل این افزایش عبارت هستند از:
1-سطح تحصیلات:آمارها نشان میدهد که سطح تحصیلات زوجین در میزان مهریه نقش مهمی دارد. مطابق پژوهشی که در سال 1348 انجام شده است 80% از میزان مهریه زنان بی‌سواد از پنج هزار ریال تجاوز نمی‌کند، اما مهریه زنان تحصیل‌کرده از پانصد هزار ریال غالباً تجاوز میکند (یوسفزاده، 1387: 7). یکی از جامعه‌شناسان معاصر می‌نویسد: «... در سالهای 1344-1340 در پژوهشی راجع به ازدواج و ویژگیهای آن در ایران ملاحظه شد که میزان مهریه، شدیداً تحت تأثیر میزان تحصیلات است. همبستگی بین دو پدیده، مستقیم و هم جهت بوده؛ بدین معنا که هر قدر میزان تحصیلات بالاتر، به همان نسبت میزان مهریه افزایش می‌یابد، نتیجه آن که آموزش و تحصیلات بر مهریه تأثیر دارد» (ساروخانی، 1370: 25)
2-نسیه بودن مهریه: به‌رغم ضعف توان اقتصادی مردان در پرداخت مهریه، به جهت تلقی نادرست مردان از فلسفه وجودی و وضعیت حقوقی مهریه و تسامح اکثر زنان در مطالبه و اخذ آن، همچنان میزان مهریه به طور بیرویه افزایش می‌یابد، اکثریت جامعه معتقد هستند که «مهریه را چه کسی داده و چه کسی گرفته است؟» به همین دلیل این حق مالی را هیچ میانگارند و جز در موارد اضطرار همچون طلاق بدان توسل نمی‌جویند (یوسفزاده،1387: 8).
3- غلبه روحیات اقتصادی و نگرش‌های مادی:اشتغال بیرون از خانه و امکان ایفای نقش‌های متعدد در عرصۀ اجتماعی و دریافت پاداش‌های متناسب، پیامدهای اجتماعی و روانی برای زنان به وجود آورده است (شیخی،1380: 120-115). عدهای از زنان به دلیل بهره‌مندی از استقلال اقتصادی توانستند در هنگام تنش در خانواده، ترک خانه را بر تحمل مشکلات آن ترجیح دهند، به تدریج این ذهنیت به وجود آمد که استقلال مالی زنان در مواقعی میتواند کارساز باشد. بدین جهت در صورت عدم اشتغال و استقلال اقتصادی، افزایش مهریه سهل الوصول‌ترین شیوه است (یوسفزاده، 1387: 9)
4-مهار طلاق و کنترل نوجویی‌های مرد:استواری خانواده در گذشته معلول تعهدات اخلاقی طرفین، قبح طلاق، شدت کنترل اجتماعی، انتظارات محدود بود، به همین دلیل مهریه و سایر الزامات حقوقی نقش چندانی نداشت؛ ولی در جامعۀ امروز به سبب تغییرات اجتماعی عرف برای تثبیت این کانون به مقولاتی همچون افزایش مهریه توسل جسته‌اند.
5- ارتقای منزلت اجتماعی زن:برخی از حقوقدانان اسلامی خواستگاری مرد از زن و فروتنی مرد را به‌رغم گردن فرازی طبیعی او، نشانۀ احترام به منزلت زن و استحکام خانواده میدانند و تمایل او به پرداخت مهریه قابل توجه را نشانه‌ای از علاقه‌مندی او و تأکید بر برتری منزلت زن بر می‌شمارند (شرف الدین، 1380: 249).
6-بالا رفتن هزینه‌ها و تشریفات ازدواج: افزایش مهریه، پیامد افزایش روزافزون هزینه‌ها و تشریفات متنوع و پرخرج ازدواج همچون تهیۀ جهیزیه کامل بهوسیله خانواده دختر را به دنبال دارد. به همین دلیل نظام اجتماعی موجود، مهریه را بهعنوان سنتی ملّی- مذهبی، مستمسک مناسبی برای جبران بخشی از هزینه‌ها تشخیص میدهد.
7- شیوع ازدواج‌های برون فامیلی: در نظام‌های اجتماعی گذشته، ازدواج‌ها معمولاً درون‌گروهی بوده است، ولی تغییرات اجتماعی نظیر شهرنشینی، مهاجرت، تضعیف تعلق به آداب و سنن و... الگوی زناشویی را تغییر داد، به‌طوری که افراد به ازدواج‌های برون‌گروهی متمایل شدند، رواج ازدواج‌های برون فامیلی به سبب ضعف آگاهی از خواستگار، ضعف اعتماد، بیمناکی نسبت به آینده، از میان رفتن قبح طلاق و... پیوند زناشویی و همه عناصر آن از جمله مهریه را تغییر داده است.
8- کمال‌یابی زن: مطابق این نظریه، افزایش مهریه از جمله تبعات ارتقای موقعیت زنان است که در فرآیند ازدواج نیز بهعنوان یکی از مقاطع مهم زندگی، حقوق و امتیازات ویژه‌ای برای خود قائل است (یوسفزاده،1387: 12).
دستیابی به مهریه‌های کلان ممکن است به نوعی پرستیژ و تفاخر اجتماعی تعبیر شود که زنان و جوانان در سن ازدواج بیش‌تر از هر گروه دیگر در معرض آن قرار می‌گیرند و بیش‌تر از هر گروه دیگر از آن تأثیر می‌پذیرند (محسنی، 1379: 109).
9-تقلید: مهم‌ترین عامل افزایش مهریه در سالهای اخیر، تقلید یا همان چشم هم چشمی است به این معنا که فرد یا خانواده او وضعیت بالای مادی اقوام، همسایگان یا دیگران را ملاک قرار میدهد و به دست و پا می‌افتد که خود را هم‌طراز آن‌ها قرار دهد (انصاریان، 1376: 35).
10-گسترش وسایل ارتباطی و رسانه‌ها: در این خصوص نقش تعیین‌کننده‌ای داشته است. همین امر دربارۀ اثرپذیری روستاها از شهرها نیز صدق میکند. ورود رسانه‌ها و نیز گسترش راه‌های ارتباطی موجب شده است تا جوانان روستایی به دلایل مختلف از جمله ادامه تحصیل و اشتغال هرچه بیش‌تر به شهرها رفت و آمد کرده و به طور فزاینده‌ای از سبک زندگی آن‌ها تأثیر بگیرند. این تأثیرپذیری در صورتی تشدید میشود که برخی از جوانان همسران خود را از شهرها انتخاب می‌کنند( یوسفزاده، 1387: 14).
امروزه در تغییر و حرکت ارزش‌ها نوعی مسابقه برای دسترسی به ارزشهای طبقۀ بالای جامعه وجود دارد. قشر متوسط نه فقط آرزو دارند که مانند قشر بالا باشند، بلکه آن‌ها نیز در مسابقۀ برتری‌جویی میخواهند خود را از قشر پایین‌تر از خود متمایز کنند. سرایت پدیده‌های ارزشی از جانب قشر بالا به پایین و بالاخص به روستاها با گسترش وسایل ارتباطی از جمله تلویزیون و جاده بسیار سریع گردیده و موجب به هم زدن نظام اجتماعی آنجا شده است» (رفیعپور، 1378: 248).
11-تضعیف اعتماد اجتماعی: طبق بررسی‌های بهعمل آمده در شهر تهران میزان اعتماد اجتماعی در حد قابل توجهی پایین آمده است (رفیعپور، 1378: 109). بدیهی است که انسان‌ها در انجام معامله با افراد بیگانه یا ناشناس سعی می‌کنند میزان ریسک‌پذیری خود را به حداقل برسانند. ازدواج نیز یک نوع معاملۀ میان دوطرف است؛ چون شناخت کافی از همدیگر ندارند، با توسل به مهریه‌های سنگین سعی در به حداقل رساندن خطرات احتمالی دارند.
با مرور نظریه‌های جامعه‌شناسی و بررسی اجمالی آن‌ها به‌منظور کارکرد مهریه در جامعۀ ایران از نظریه‌های زیر بهره‌برداری شده است.
نظریۀ مبادله (فایده‌گرا):
در دید نظریه‌پردازان مبادله، انسان‌ها موجوداتی هستند که تلاش می‌کنند تا در یک وضعیت، منفعتی را جلب کرده و از سوی دیگر، هزینه‌ها را کاهش دهند. روابط اجتماعی عبارت هستند از مبادلاتی که بین عاملانی که برای گرفتن منافع از یکدیگر هزینه‌هایی را متحمل شده و نسبت هزینه و سود را محاسبه می‌کنند (ترنر، 1378: ص55).
نظریۀ کارکردگرایی:
طبق نظریۀ کارکردگرایی، هر فرهنگ مجموعۀ بهم پیوسته، یگانه و نسبتاً منسجمی است که باید آن‌را بهعنوان یک کل ملاحظه و تبیین کرد، از این‌رو جدا کردن یک عنصر یا ویژگی فرهنگی (همچون مهریه) یا یک نهاد از بستر آن، مانع از تبیین واقع بینانۀ آن خواهد بود، زیرا عناصر و ویژگیهای فرهنگی در صورتی که خارج از موقعیت و جایگاه ساختار‌یخود در مجموعه و به‌گونه‌ای مستقل ملاحظه شوند، پدیده‌هایی بی‌معنا و تفسیر‌ناپذیر خواهند بود (یوسف زاده،1387: 10؛ شرفالدین،1380: 4). دورکیم[1] واضع این مفهوم، میان پدیده‌های کارکردی و انگیزش‌های فردی، آشکارا تمایز قائل میشود. در تبیین واقعیت اجتماعی، نشان دادن علت آن کافی نیست، بلکه ما باید در بیش‌تر موارد کارکرد آن واقعیت را در تثبیت سازمان اجتماعی نیز نشان دهیم (کوزر[2]، 1383: 202)
.ممکن است افرادی با انگیزه‌هایی مشخص به کارهایی خاص اقدام کنند؛ ولی پیامد رفتار آن‌هـا مورد تأییدشان نباشد. کارکرد مهریه همان است که افراد در پی آن هستند، ولی درخصوص مهریه مواردی نیز وجود دارد که افزایش آن را در پی داشته که دلایل آن بر هیچکس مشخص نیست (شرفالدین، 1380: 4). رابرت مرتن[3] این نوع کارکردها را کارکردهای پنهان نام نهاده است. کارکردهای پنهان بر نتایج نامرئی، آثار غیرمنتظره و رؤیت‌ناپذیر، عادات و رسوم اجتماعی دلالت دارد (یوسف زاده، 1387: 8). مهریه در ایران کارکردهایی دارد که شامل:
مهریه مکمل سهم الارث زن است. سهم ارث زن در اسلام نصف سهم مرد است و علت آن، وضع خاصی است که زن از لحاظ مهریه، نفقه، سربازی و برخی قوانین جزایی دارد. اسلام مهریه و نفقه را اموری لازم و مؤثر در استحکام روابط زناشویی، تأمین آسایش خانوادگی و ایجاد وحدت میان زن و شوهر می‌شناسد (مطهری، 1371: 237-225، مطهری، 1378: 238-237، رک. جعفری، 1375: 300، جوادی آملی، 1375: 435).یکی از کارکردهای مهریه این است که مهریه وثیقه‌ای در مقابل حق طلاق است. برخی نیز مهریه را علاوه بروثیقۀ مالی در مقابل حق طلاق مرد، ابزاری اقتصادی جهت کنترل تمایلات نوجویانه در جلوگیری از اعمال این حق بهعنوان تنها راه پایان دادن به اختلافات فیمابین میدانند (مکارم شیرازی، 1366: 265-264، طالقانی،1360: 72).به‌نظر می‌رسد مهریه سیاستی اقتصادی برای توزیع ثروت است. امکان کار و فعالیت اجتماعی وسیع، امکان تحصیل و تراکم ثروت برای مردان و شکل‌گیری آثار سوء این توزیع ناعادلانه، تشریع مهریه را بهعنوان یکی از سیاست‌های توزیعی برای انتقال و تعدیل بخشی از ثروت و امکان ایجاد مشارکت فعال اقتصادی برای زنان امکان‌پذیر میکند (محمدزاده،1380: 72). کارکرد دیگر مهریه پاسخی به هزینه‌های ضروری ثانوی است. از نظر برخی محققان فلسفۀ تشریع مهریه در نظام حقوقی اسلام، اتخاذ تدبیری حکیمانه با هدف تأمین نیازهایی است که در مرحلۀ ثانویه قرار دارد و خارج از کادر نفقه قرار می‌گیرد. اهمیت این نیازها، محدودیت زن از مشارکت در فعالیت‌های اقتصادی، انحصار موارد نفقه در تأمین نیازهای ضروری، تأمین هزینه ناشی از تحصیل، فقدان منبع مالی ویژه خصوصاً در اوایل ورود زن به زندگی مشترک یا ناکافی بودن آن و... موجب شده تا علاوه بر لزوم نفقه بهعنوان راهی مطمئن در جهت تأمین ضرورت‌های تدریجی، حق ویژۀ دیگری نیز به نام مهریه، به‌صورت یک‌جا در اوان انعقاد ازدواج ملحوظ شود (شرف الدین، 1380:255 ). مهریه نقشی تقابلی با جهاز دارد برخی محققان پرداخت مهریه از سوی مرد را سیاستی اقتصادی با هدف پرداخت هزینه‌های ناشی از تأمین و تهیه جهاز میدانند. پرداخت مهریه از سوی مرد در حقیقت معادل قیمت اقلامی است که زن به اقتضای آداب و رسوم به خانه شوهر می‌برد. مهریه نقش بیمۀ اجتماعی زنان را دارد. در جامعه مازنان بیش از مردان از طلاق متضرر می‌شوند؛ زیرا آن‌ها در مقایسه با مردان بسیار کم امکان ازدواج مجدد دارند و معمولاً از منابع مالی یا شغلی سودآور بهره‌مند نیستند و از طرف دیگر زنان هیچ‌گونه بیمۀ اجتماعی ندارند. در این شرایط وصول مهریه، تا حدودی میتواند از مشکلات طلاق بکاهد (یوسف زاده، 1387: 18، طالقانی،1360: 72 ). نقش دیگر مهریه راهی برای تثبیت غیر مستقیم خانواده (گسترده)است. گسترده بودن خانواده و به‌تبع آن مشترک بودن ثروت خانوادگی در عرف سنّتی، همۀ اعضای خانواده را به نوعی درگیر ماجرای ازدواج هر یک از افراد ذکور می‌کرد. بازتاب طبیعی این مشارکت همگانی، تثبیت خانواده جدید‌التأسیس بود، چون‌که شوهر تنها در صورتی مجاز به طلاق یا ازدواج مجدد می‌شد که بتواند عمل خود را از نظر همۀ اعضا توجیه کند و چون تحقق این امر در عمل، با مشکلاتی مواجه می‌شد، اثر قهری این وضعیت به تثبیت غیر مستقیم کانون خانواده منجر می‌شد (یوسفزاده، 1387،71). همچنین مهریه میتواند ایجاد احساس امنیت نسبت به آینده کند. برخی از جامعه‌شناسان مهریه را یک وسیله تضمینی میدانند که در عین حال که هیچ ضمانت اجرایی ندارد؛ ولی یک احساس امنیت در فرد به‌وجود می‌آورد (شرفالدین،1380: 5).
مهریه، پاداش فعالیت‌های مبتنی بر تقسیم کار طبیعی است. مهریه پاداشی است که از باب قدرشناسی از زحمات زن به او پرداخت میشود. برای آن که زن مزد کوشش‌های خود را تا حدی دریافت کند و کارهایش یکسره بدون فایده اقتصادی نباشد، برایش مهریه‌ای مقرر شده که شوهر مکلف به پرداخت آن است (محمدزاده،1380: 71).
نگرش هر فرد نسبت به یک موضوع، شخص یا یک شیء، لااقل دارای ابعاد شناختی[4]، عاطفی[5]و رفتاری[6]است که در اثر تعاملات بین فردی و ارتباطات رو در رو یا باواسطه در جریان جامعه‌پذیری تکوین می‌یابد و سپس در طول زندگی دستخوش تغییر هم میشود. نگرشها یک جنبۀ مهم از زندگی عاطفی و احساسی ما را تشکیل می‌دهند. ما نسبت به اشیاء، افراد و اندیشه‌ها نظرات خاصی داریم که ناشی از اطلاع، احساس و تمایل ما به انجام عملی دربارۀ آن‌هاست. اینگونه نظرها اغلب حتی تعیین‌کنندۀ شیوۀ برخورد ما با آن اشیاء، افراد یا اندیشه‌هاست (کریمی،1380: 293).
دوستان، همسالان، گروه‌های اجتماعی که در آن عضو هستیم، رادیو، تلویزیون، اینترنت و پیام‌های بازرگانی همه به‌نوعی در این دنیا سعی دارند نگرش‌های ما را تغییر دهند یا ما را متقاعد به امری کنند.
عواملی که باعث می‌شوند متقاعدسازی و تغییر نگرش بهتر صورت پذیرد شامل چهار عامل اساسی است:
1- پیامدهنده[7]
2- محتوای پیام[8]
3- رسانه[9]: رسانه‌هایی که قادر باشند ظاهر، طرز رفتار، لحن، حرکات و ژست‌ها را انتقال دهند در میزان متقاعدسازی و تغییر نگرش موفقتر خواهند بود. در این زمینه تلویزیون نسبت به روزنامه و رادیو رسانۀ قوی‌تری است.
4- پیام‌گیر[10]: پیام‌گیر فردی است که پیام را دریافت میکند. معمولاً تغییر نگرش جوان‌ترها بهتر و با امکان بیش‌تر رخ میدهد تا افراد مسن‌تر و از طرفی هر چه شدت نگرش پیام‌گیر بیش‌تر باشد(نگرشی که قصد تغییر آن را داریم) و پیام‌گیر بیش‌تر آن‌را مرور ذهنی کند امکان تغییر نگرش آن کم‌تر خواهد بود. عامل دیگری که در تغییر نگرش و متقاعدسازی نقش دارد میزان دانش و شناخت فرد پیام‌گیر است.
در این قسمت با بهره‌گیری از نظریۀ کارکردگرایی می‌توان جایگاه مهریه را در ارتباط با سایر عناصر موجود در نهاد خانواده، بهعنوان یکی از نیازهای محوری در نظام اجتماعی موجود دریافت، اینکه چگونه به وجود آمده و چه کارکردهایی دارد. از طرف دیگر همۀ نظریاتی که در تبیین کارکرد مهریه در این مقاله ذکر شده است همانند جبران کنندۀ نقصان سهم الارث زن، وثیقه‌ای در مقابل حق طلاق، جبران کنندۀ هزینه‌های ناشی از تدارک جهاز، پاداش خدمات متنوع زن در دورۀ زناشویی در محیط خانه، سیاستی اقتصادی برای توزیع ثروت و ایجاد تعادل نسبی میان وضعیت مالی بین زن و مرد، تأمینی اجتماعی برای جبران بخشی از خسارت و تبعات سوء ناشی از وقوع طلاق و وسیلۀ تأمین هزینه‌های ثانوی خارج از محدودۀ نفقۀ واجب،...در چهارچوب نظریۀ کارکردگرایی جای می‌گیرد.
نظریاتی که اعطای مهر را هدیه‌ای بلا‌عوض و صرفاً به نشانۀ علاقه‌مندی و عشق مرد یا نمادی از صداقت و وفاداری او و به پاس قدرشناسی از اجابت دعوتش از سوی زن و نیز دیدگاه‌هایی را که مهریه را به بهای در اختیار گرفتن یک نیروی کار، پاداش خدمات مبتنی بر تقسیم کار طبیعی (همچون زایش و تربیت فرزند) تلقی کرده‌اند، می‌توان در چهارچوب نظریۀ مبادله فهمید. همچنین از دیدگاه مبادلۀ افزایش مهریه قشر تحصیل‌کرده یا طبقۀ بالای جامعه تبیین شده است. مقدار مهریه در عین آنکه باید مانع طلاق شود یا طلاق را برای مرد مشکل کند، متناسب با موقعیت اجتماعی- اقتصادی زن هم هست و چون ازدواج، مبادله ارزشهای مساوی است و به همسان‌گزینی گرایش دارد، مهریه زنان در طبقات و اقشار مختلف اجتماعی متفاوت است، اما معمولاً نقش مشکل کردن طلاق را در همهجا ایفا میکند. براساس مبادله‌ای بودن روابط، مهریۀ سنگین، جهیزیۀ سنگین می‌طلبد و چون مقدار جهیزیه تقریباً با مقدار نقدینه نسبت ثابتی دارد و چون مقدار مهریه و نقدینه که مرد می‌پردازد، با موقعیت اجتماعی زن و شوهر ارتباط متناظر دارند، هماهنگی بین این سمبل با سمبل‌های دیگری، که حاکی از وضعیت اجتماعی- اقتصادی عروس و داماد است، ضروری به نظر می‌رسد.
مدل روابط علی متغیرها
فرضیه‌های پژوهش
- به نظر می‌رسد بین میزان تحصیلات افراد و نگرش به مهریه رابطه وجود دارد.
- به نظر می‌رسد میان پایگاه اجتماعی و اقتصادی خانواده و نگرش به مهریه رابطه وجود دارد.
- به نظر می‌رسد عرف با نگرش به مهریه ارتباط دارد.
- به نظر می‌رسد بین پایبندی به ارزشهای دینی و نگرش به مهریه رابطه وجود دارد.
- به نظر می‌رسد بین اعتماد اجتماعی افراد و نگرش به مهریه رابطه وجود دارد.
- به نظر می‌رسد بین سن و نگرش به مهریه رابطه وجود دارد.
- به نظر می‌رسد میان گروه همسالان و نگرش به مهریه رابطه وجود دارد.
- به نظر می‌رسد بین میزان استفاده از رسانههای جمعی و نگرش به مهریه رابطه وجود دارد.
- به نظر می‌رسد بین جنسیّت افراد و نگرش به مهریه ارتباط وجود دارد.
روش پژوهش
پژوهش حاضر با روش پیمایش و با استفاده از ابزار پرسشنامه انجام شد. جامعۀ آماری پژوهش، دانشجویان دختر و پسر دانشگاه علامه طباطبایی بوده است. در این پژوهش از روش نمونه‌گیری تصادفی ساده استفاده شد و براساس آن از میان 2175 نفر دانشجوی دانشگاه علامه طباطبایی با استفاده از فرمول کوکران تعداد261 نفر(198 نفر دختر و 63 نفر پسر) انتخاب شدند.
مفاهیم و نحوۀ سنجش متغیرها
عرف: به معناى معروف و شناخته شده است. که میتواند شیء، آداب و رسوم یا عادات شایع میان مردم باشد. این متغیر با شاخص‌های نقش عرف در زندگی خانوادگی و اعتقاد به عرف اجتماعی در سطح سنجش ترتیبی سنجیده شده است.
اعتماد اجتماعی: به معنی داشتن حسن ظن فرد نسبت به سایر افراد جامعه است که این امر موجب گسترش و تسهیل هر چه بیش‌تر روابط اجتماعی فرد با آن‌ها و در نتیجه تقویت و تداوم روابط میشود. این متغیر با دو شاخص صداقت، تعهد در سطح سنجش ترتیبی سنجیده شده است.
همسالان: گروه هم‌طرازی هستند که بیش‌ترین نفوذش را در دورۀ نوجوانی اعمال میکند. این متغیر با شاخص‌هایی چون مشورت با دوستان و نقش آن‌ها در زندگی در سطح سنجش ترتیبی سنجیده میشود.
رسانههای جمعی: میزان استفاده از رسانه‌هایی همچون روزنامه، تلویزیون، رادیو، کتاب، اینترنت و ماهواره در سطح سنجش ترتیبی سنجیده شده است.
پایگاه اقتصادی- اجتماعی: منظور جایگاهی است که هر فرد در ساخت اجتماعی اشغال میکند که این جایگاه میتواند به او در ابعاد مختلف موقعیت خاصی دهد. این متغیر، از ترکیب سه شاخص شغل، تحصیلات و درآمد خانواده درسطح سنجش فاصله‌ای ساخته شد.
پایبندی به ارزشهای دینی:ارزشهای دینی از طریق سؤالاتی در سطح ترتیبی سنجیده شده است. با دانستن اینکه فرد به چه میزان در قبال فرائض دینی(نماز و روزه)، شرکت در مراسم‌های مذهبی، اعتقاد به نذر و نیاز متعهد و معتقد است، پایبندی به ارزشهای دینی او بررسی شده است.
نگرش به مهریه با متغیرهای کارکرد مهریه و عوامل تعیین‌کنندۀ میزان مهریه سنجیده شده است، کارکرد مهریه با گویه‌های زیر قابل سنجش است:
مهریه به عنوان نشانه‌ای از عشق و علاقۀ مرد به همسر، تلاش مرد برای جلب رضایت عاطفی زن، قدرت زن و عدم تسلیم رایگان در مقابل دعوت مرد، مهریه نشانۀ صداقت مرد در امر خواستگاری از زن، برای استحکام علاقۀ خانوادگی، به عنوان مکمل سهم‌الارث زن، برای زن پشتوانه مالی، دستاویزی برای زن در مقابل حق طلاق که در اختیار مردان است، برای تأمین نیازهای زن پس از وقوع طلاق، نشانۀ ارج و احترامی است که مرد برای زن قائل است و ممانعت از گسستن پیوند زناشویی و تضمینی برای ازدواج است. عوامل تعیین‌کنندۀ میزان مهریه نیز باشاخص‌های تحصیلات عروس، چشم وهم چشمی و موقعیت اقتصادی خانواده داماد، موقعیت اجتماعی خانواده عروس، محل سکونت عروس، محل سکونت داماد، فخرفروشی وپرستیژ، نگرش دوستان، بالا رفتن هزینه‌ها و تشریفات ازدواج و بالا رفتن منزلت اجتماعی زن سنجیده شده است.
مسئلۀ اعتبار به‌منظور دستیابی به اینکه ابزار سنجش چه چیزی را میسنجد و تا چه اندازه از لحاظ سنجش موضوع کارا بوده است، اهمیت می‌یابد. در این پژوهش نیز، دربارۀ سنجش متغیرها به اعتبار صوری، بر نظر اساتید راهنما و مشاور تکیه شده است. مسئلۀ دیگر، مسئله روایی و پایایی[11] است. برای بررسی اینکه آیا روش انتخاب شده، موضوع مورد نظر را بهطور دقیق میسنجد یا نه، روایی اهمیت پیدا میکند. روشهای متعددی برای تعیین پایایی وجود دارد، یکی از روشهای تعیین میزان روایی گویهها، روش آزمون کرونباخ آلفا[12] است. در این پروژه علل مؤثر در نگرش افراد در رابطه با مهریه و نفقه بهوسیله یک پرسشنامه در یک جمعیت خاص اندازه‌گیری شده است، اما قبل از اجرا باید مطمئن باشیم سؤالاتی را که در پرسشنامه طرح کرده‌ایم با اطمینان بالایی این مشخصه را به درستی اندازه خواهند گرفت. همان‌طور که در جدول زیر مشاهده میشود مقادیر آلفا برای متغیرها به‌دست آمده که دلیل بر تأیید پایایی پرسشنامه است.
آمارۀ پایایی
|
تعداد سؤالات |
α کرونباخ |
متغیر |
|
5 |
802/0 |
پایگاه اقتصادی – اجتماعی |
|
4 |
730/0 |
اعتماد اجتماعی |
|
2 |
750/0 |
گروه همسالان و دوستان |
|
6 |
637/0 |
استفاده از رسانه |
|
4 |
739/0 |
ارزشهای دینی |
|
3 |
755/0 |
عرف |
|
11 |
854/0 |
میزان مهریه |
|
11 |
801/0 |
کارکرد مهریه |
همچنین تجزیه و تحلیل سؤال‌های پرسشنامه از طریق بررسی میزان هماهنگی درونی سؤالات و با استفاده از محاسبۀ ضریب آلفای کرونباخ نشان داد که سؤالات پرسشنامه هماهنگی درونی دارد.
یافتههای پژوهش
جدول 1: آزمون همبستگی پیرسون بین متغیرهای مستقل و وابسته
|
شماره |
متغیرهای مستقل |
متغیرهای وابسته |
مقدار ضریب همبستگی پیرسون |
سطح معناداری |
|
1
|
پایگاه اجتماعی و اقتصادی |
عوامل تعیین‌کننده میزان مهریه |
126/0- |
*042/0 |
|
کارکرد مهریه |
023/0 |
710/0 |
||
|
2 |
تحصیلات |
عوامل تعیین‌کننده میزان مهریه |
16/0- |
8/0 |
|
کارکرد مهریه |
216/0- |
*00/0 |
||
|
3 |
عرف |
عوامل تعیین‌کننده میزان مهریه |
208/0 |
*001/0 |
|
کارکرد مهریه |
036/0 |
559/0 |
||
|
4 |
پایبندی به ارزشهای دینی |
عوامل تعیین‌کننده میزان مهریه |
046/0- |
461/0 |
|
کارکرد مهریه |
108/0 |
083/0 |
||
|
5 |
اعتماد اجتماعی |
عوامل تعیین کننده میزان مهریه |
261/0 |
*000/0 |
|
کارکرد مهریه |
262/0 |
*000/0 |
||
|
6 |
سن |
عوامل تعیین‌کننده میزان مهریه |
069/0 |
27/0 |
|
کارکرد مهریه |
135/0- |
*029/0 |
||
|
7 |
گروه همسالان |
عوامل تعیین‌کننده میزان مهریه |
017/0 |
786/0 |
|
کارکرد مهریه |
051/0 |
409/0 |
||
|
8 |
میزان استفاده از رسانه |
عوامل تعیین‌کننده میزان مهریه |
088/0- |
155/0 |
|
کارکرد مهریه |
007/0- |
905/0 |
با توجه به جدول فوق از بین متغیرهای مستقل، بین متغیر پایگاه اجتماعی- اقتصادی خانواده و عوامل تعیین کننده میزان مهریه با سطح معناداری95% رابطه وجود دارد و با توجه به منفی بودن علامت ضریب همبستگی بین دو متغیر رابطۀ غیرمستقیم برقرار است.
همچنین بین متغیرعرف و عوامل تعیین کننده میزان مهریه با سطح معناداری (99%) رابطه وجود دارد و با توجه به مثبت بودن علامت ضریب همبستگی بین دو متغیر رابطۀ مستقیم برقرار است، به عبارت دیگر افراد با پایگاه اجتماعی و اقتصادی پایین‌تر و عواملی مانند تحصیلات عروس، چشم هم چشمی، موقعیت اقتصادی خانواده عروس و داماد، محل سکونت آن‌ها، فخرفروشی و پرستیژ، دوستان، بالارفتن هزینه‌ها و تشریفات ازدواج، بالارفتن منزلت اجتماعی زن را در عوامل تعیین‌کنندۀ میزان مهریه توسط زن مؤثر میدانند.
همچنین رابطۀ معناداری در سطح (99%) بین متغیر تحصیلات با کارکرد مهریه و رابطه معناداری در سطح (029/0) بین متغیر سن با کارکرد مهریه وجود دارد که در هر دو این متغیرها با توجه به منفی بودن علامت ضریب همبستگی بین دو متغیر رابطۀ غیر مستقیم برقرار است و همچنین رابطۀ معناداری در سطح (95%) بین متغیر گروه همسالان با نگرش درخصوص کارکرد مهریه وجود دارد که با توجه به مثبت بودن علامت ضریب همبستگی بین دو متغیر رابطۀ مستقیم برقرار است به عبارتی هرچه تحصیلات افراد بالاتر و سن آن‌ها بیش‌تر باشد کارکردهای مهریه همچون نشانۀ ارج و احترام مرد به زن، جلب رضایت عاطفی زن، نشانۀ صداقت مرد در امر خواستگاری، مهریه بهعنوان قدرت زن و عدم تسلیم رایگان در مقابل دعوت مرد، استحکام علاقۀ خانوادگی و تضمینی برای ازدواج، مکمل سهم‌الارث بودن زن، پشتوانۀ مالی و تأمین نیازهای زن پس از وقوع طلاق را اندک برآورد می‌کنند.
با توجه به جدول فوق مشاهده میشود متغیر اعتماد اجتماعی با نگرش درخصوص عوامل تعیین میزان و کارکرد مهریه رابطه دارد و با توجه به مثبت بودن علامت ضرایب همبستگی بین دو متغیر رابطه مستقیم برقرار است. همچنین با توجه به اینکه سطح معناداری بین میزان استفاده از رسانههای جمعی با نگرش افراد درخصوص کارکرد و عوامل تعیین میزان مهریه، کم‌تر از (95/0) نیست، رابطۀ معناداری بین دو متغیر مورد بررسی وجود ندارد.
رابطۀ بین جنسیّت افراد و نگرش درخصوص عوامل تعیین میزان مهریه
جدول 2: آزمون T-test برای بررسی اختلاف در نگرش دختران و پسران در خصوص مهریه
|
شماره |
متغیر |
مقدار آماره t |
درجۀ آزادی |
سطح معناداری |
|
1 |
عوامل تعیین کننده میزان مهریه |
041/2- |
259 |
*042/0 |
|
2 |
کارکرد مهریه |
841/1- |
259 |
068/0 |
با توجه به جدول 2 مشاهده میشود سطح معناداری آزمون 1 (042/0) کم‌تر از 05/0 است، با اطمینان 95% می‌توان گفت نگرش پسران در مورد عوامل تعیین‌کنندۀ میزان مهریه نسبت به نگرش دختران اختلاف معناداری دارد.
بررسی مدل رگرسیون متغیر وابسته کارکردهای مهریه
جدول 3 : شاخصه‌ها و آمارههای تحلیل رگرسیون چند متغیره
|
آماره |
نتایج |
|
R (ضریب همبستگی چندگانه) |
675/0 |
|
(ضریب تعیین) |
651/0 |
|
تعدیل یافته |
649/0 |
|
خطای برآورد |
379/1 |
|
مقدار آماره F |
169/43 |
|
سطح معناداری |
000/0 |
برای بررسی روابط بین متغیرها در رگرسیون چند متغیره از روش (Enter) استفاده شد که نتایج آزمون تحلیل رگرسیون بیان‌کنندۀ آن است که ضریب همبستگی چندگانه (675/0R= ) است. یعنی بین متغیرها 5/67% همبستگی وجود دارد. ضریب تعیین برابر با ( 651/0=) گزارش شده است. این یافته بدین معناست که متغیرهای وارد شده به معادله تنها توانسته‌اند 1/65% از واریانس تغییرات مربوط به متغیر وابسته را تبیین کنند. ضریب تعیین تعدیلیافته (659/0= تعدیل یافته)، ضریب مربع همبستگی تعدیل شده را نشان میدهد که در این تحقیق برابر است با 649/0؛این معیار نسبت به دقیق‌تر است، زیرا الزاماً با افزایش تعداد متغیرهای مستقل افزایش نمی‌یابد. در حالیکه مقدار تابع تعداد متغیرهای مستقل مدل است. معادلۀ رگرسیونی خطای برآورد 379/1 را نشان میدهد. با توجه به سطح معناداری رابطۀ حاصل شده از آزمون F (مقدار آماره F برابر 169/43 است) نیز میتواند اینگونه قضاوت کرد که حضور حداقل یکی از متغیر مربوطه در معادله معنادار است (سطح معناداری 000/0).
جدول 4: ضرایب آزمون تحلیل رگرسیونی با متغیر وابسته نگرش در خصوص کارکرد مهریه
|
متغیرها |
B بتا |
خطای استاندارد |
بتای استاندارد |
T |
سطح معناداری |
|
عدد ثابت |
429/31 |
266/2 |
|
86/13 |
000/0 |
|
عرف |
874/1 |
646/0 |
288/0 |
857/2 |
005/0* |
|
جنسیّت |
187/0 |
095/0 |
117/0 |
066/2 |
042/0* |
|
تحصیلات |
384/0- |
120/0 |
171/0 |
192/3- |
002/0* |
|
اعتماد اجتماعی |
359/0 |
071/0 |
426/0 |
058/5 |
000/0* |
|
پایبندی به ارزشهای دینی |
41/1 |
580/0 |
168/0 |
432/2 |
016/0* |
|
پایگاه اجتماعی و اقتصادی خانواده |
539/1 |
640/0 |
162/0 |
404/2 |
017/0* |
|
رسانههای جمعی |
036/0 |
172/0 |
024/0 |
209/0 |
835/0 |
|
همسالان |
111/0 |
048/0 |
139/0 |
329/2 |
021/0* |
|
سن |
024/0 |
016/0 |
187/0 |
475/2 |
142/0 |
سطح معناداری متغیرهای عرف (005/0)، جنسیّت(042/0)، تحصیلات(002/0)، اعتماد اجتماعی(000/0)، پایبندی به ارزشهای دینی(016/0)، پایگاه اجتماعی و اقتصادی خانواده (017/0) و همسالان (021/0) کم‌تر از 05/0 است. بنابراین، می‌توان گفت با اطمینان 95% متغیرهای فوق وارد مدل رگرسیونی می‌شوند. برای تعیین وزن تأثیرگذاری هر متغیر بر متغیر کارکردهای مهریه، از ضرایب استاندارد شده بتا استفاده میشود. به ترتیب اثرگذاری می‌توان گفت: متغیر اعتماد اجتماعی با وزن بتای (426/0) بیش‌ترین سهم را در نگرش افراد نسبت به کارکرد مهریه دارد و سایر متغیرها به ترتیب عبارت هستند از عرف (288/0)،تحصیلات (171/0)، پایبندی به ارزشهای دینی (168/0)، پایگاه اجتماعی و اقتصادی خانواده (162/0)، همسالان (139/0) و جنسیّت (117/0).
بررسی مدل رگرسیون متغیر وابسته نگرش به عوامل تعیین‌کنندۀ میزان مهریه
جدول 5: شاخصه‌ها و آمارههای تحلیل رگرسیون چند متغیره
|
آماره |
نتایج |
|
R (ضریب همبستگی چندگانه) |
692/0 |
|
(ضریب تعیین) |
631/0 |
|
تعدیل یافته |
604/0 |
|
خطای برآورد |
075/1 |
|
مقدار آماره F |
167/38 |
|
سطح معناداری |
000/0 |
برای بررسی روابط بین متغیرها در رگرسیون چند متغیره از روش (Enter) استفاده شد که نتایج آزمون تحلیل رگرسیون بیان‌کنندۀ آن است که ضریب همبستگی چندگانه (629/0R= ) است، یعنی بین متغیرها 9/62% همبستگی وجود دارد. ضریب تعیین برابر با ( 631/0=) گزارش شده است. این یافته بدین معناست که متغیرهای وارد شده به معادله تنها توانسته‌اند 1/63% از واریانس تغییرات مربوط به متغیر وابسته را تبیین کنند. ضریب تعیین تعدیلیافته (604/0= تعدیل یافته)، ضریب مربع همبستگی تعدیل شده را نشان میدهد که در این تحقیق برابر است با 749/0 این معیار نسبت به دقیق‌تر است.زیرا الزاماً با افزایش تعداد متغیرهای مستقل افزایش نمی‌یابد. در حالیکه مقدار تابع تعداد متغیرهای مستقل مدل است. معادلۀ رگرسیونی خطای برآورد 075/1 را نشان میدهد. با توجه به سطح معناداری رابطۀ حاصل شده از آزمون F (مقدار آماره F برابر 167/38 است) نیز می‌توان اینگونه قضاوت کرد که حضور حداقل یکی از متغیرهای مربوطه در معادله معنادار است(سطح معناداری 000/0).
جدول 6: ضرایب آزمون تحلیل رگرسیونی با متغیر وابسته نگرش در خصوص عوامل تعیین میزان مهریه
|
متغیرها |
B بتا |
خطای استاندارد |
بتای استاندارد |
T |
سطح معناداری |
|
عدد ثابت |
165/1 |
551/0 |
|
113/2 |
036/0 |
|
عرف |
496/0 |
105/0 |
296/0 |
726/4 |
*000/0 |
|
جنسیّت |
165/0 |
078/0 |
124/0 |
2/111 |
036/0 |
|
تحصیلات |
141/0- |
098/0 |
107/0- |
460/1- |
146/0 |
|
اعتماد اجتماعی |
269/0 |
062/0 |
251/0 |
340/4 |
*000/0 |
|
پایبندی به ارزشهای دینی |
005/0 |
047/0 |
006/0 |
098/0 |
922/0 |
|
پایگاه اجتماعی و اقتصادی خانواده |
69/0- |
065/0 |
150/0- |
597/2- |
*01/0 |
|
رسانههای جمعی |
448/0- |
146/0 |
196/0- |
066/3- |
*002/0 |
|
همسالان |
029/0 |
040/0 |
42/0 |
719/0 |
473/0 |
|
سن |
028/0 |
015/0 |
133/0 |
830/1 |
68/0 |
سطح معناداری متغیرهای عرف (000/0)، جنسیّت(036/0)، اعتماد اجتماعی(000/0)، پایگاه اجتماعی (01/0)، رسانههای جمعی(002/0) است که با سطح اطمینان 95% تأیید میشود. برای تعیین وزن تأثیرگذاری هر متغیر بر متغیر عوامل تعیین کننده میزان مهریه از ضرایب استاندارد شده بتا استفاده میشود. به ترتیب اثرگذاری می‌توان گفت: متغیر عرف با وزن بتای (296/0) بیش‌ترین سهم را در نگرش افراد نسبت به عوامل تعیین‌کننده میزان مهریه دارد و سایر متغیرها به ترتیب عبارت هستند از اعتماد اجتماعی (251/0)، رسانههای جمعی (196/0)، پایگاه اجتماعی و اقتصادی خانواده (150/0)، جنسیّت (124/0).
بحث و نتیجهگیری
در این پژوهش سعی بر آن بوده است که عوامل مؤثر بر نگرش افراد درخصوص کارکرد و تعیین میزان مهریه بررسی شود. با توجه به نظریات مختلف، تأثیر عواملی مانند سن، سطح تحصیلات، پایگاه اجتماعی و اقتصادی، اعتماد، عرف، پایبندی به ارزشهای دینی، گروه همسالان و رسانههای جمعی بر روی نگرش افراد درخصوص کارکرد و عوامل تعیین کننده میزان مهریه بررسی شد. از آنجایی که همواره نوعی تفکیک در حوزههای مختلف جامعه، بین زنان و مردان وجود دارد، تأثیرجنسیّت افراد نیز بر روی نگرش آن‌ها بر مهریه بررسی شد. سپس تمامی متغیرهای مورد نظر در قالب یک مدل منسجم در ارتباط با متغیر تابع قرار گرفتند که هر یک مبین یک فرضیه است. به این ترتیب تعدادی سؤال و فرضیۀ پژوهش مطرح شد برای آزمون کردن این فرضیات نمونه‌ای با حجم 261نفر از دختران و پسران دانشگاه علامه طباطبایی انتخاب شدند، آن‌گاه به منظور جمع‌آوری و سنجش متغیر تابع و آزمون فرضیه‌های تحقیق پرسشنامه‌ای طراحی و اطلاعات لازم جمع‌آوری شد. پس از آن که از ابزارهای اندازه‌گیری اطمینان حاصل شد و اطلاعات مورد نیاز جمع‌آوری شد، آزمون آماری متناسب با فرضیه‌های پژوهش بهکار گرفته شد و در نهایت نتایج ذیل به‌دست آمد:
یافتههای توصیفی پژوهش نشان داد که از261 نفر حجم نمونه، 199 نفر (2/76%) زن و 62 نفر(8/23%) مرد هستند و 201 نفر (77%) مدرک لیسانس و 60 نفر(23%) مدرک فوق لیسانس دارند.
طبق نتایج انجام شده در فرضیۀ اول می‌توان گفت بین میزان تحصیلات افراد عوامل تعیین‌کنندۀ میزان مهریه رابطه وجود دارد. هر چه تحصیلات افراد بالاتر باشد نگرش به کارکرد مهریه منفی خواهد بود، به‌عبارتی افراد با تحصیلات بالاتر کارکردهای مهریه منفی‌تر مانند نشانه ارج و احترام مرد به زن و جلب رضایت عاطفی زن، نشانۀ صداقت مرد در امر خواستگاری، مهریه بهعنوان قدرت زن و عدم تسلیم رایگان در مقابل دعوت مرد، استحکام علاقه خانوادگی و تضمینی برای ازدواج و عدم گسستن پیوند خانوادگی، مکمل سهم‌الارث بودن زن، پشتوانه مالی و تأمین نیازهای زن پس از وقوع طلاق را برای استحکام زندگی خانوادگی، اندک برآورد می‌کنند.
در فرضیۀ دوم مبنی بر رابطۀ میان پایگاه اجتماعی و اقتصادی خانواده و نگرش آن‌ها در خصوص مهریه دریافت شد که افراد با پایگاه اجتماعی و اقتصادی بالاتر، عواملی مانند تحصیلات عروس، چشم هم چشمی، موقعیت اقتصادی خانواده، محل سکونت آن‌ها، فخرفروشی و پرستیژ، دوستان، بالارفتن هزینه‌ها و تشریفات ازدواج، عرف، بالا رفتن منزلت اجتماعی زن را به عنوان عوامل تعیین کنندۀ میزان مهریه مؤثر نمی‌دانند.
در فرضیۀ سوم مبنی بر رابطۀ عرف با عوامل تعیین‌کنندۀ میزان مهریه رابطه دریافت شد که هر چه افراد به عرف بیش‌تر پایبند باشند، عوامل مؤثری را که در بالا ذکر شد، در تعیین میزان مهریه مؤثرتر میدانند.
فرضیۀ چهارم مبنی بر پایبندی به ارزشهای دینی و رابطۀ آن با میزان و کارکرد مهریه با توجه به سطح معناداری تأیید نشد.
همچنین فرضیۀ پنجم مبنی بر رابطۀ اعتماد اجتماعی و نگرش افراد دربارۀ مهریه ارتباط معناداری دریافت شد. هر چه اعتماد اجتماعی فرد بیش‌تر باشد، در تعیین میزان مهریه و نگرش مثبت به کارکرد مهریه مؤثرتر است. یعنی افراد با اعتماد اجتماعی بالا کارکردهای مهریه را در دوام و استحکام زندگی مؤثر میدانند.
در فرضیۀ ششم مبنی بر رابطۀ بین سن افراد و نگرش آن‌ها درخصوص مهریه این نتیجه حاصل شد که هر چه سن افراد بیش‌تر باشد نگرش منفی‌تری به کارکرد مهریه دارند؛ به‌عبارتی افراد با سن بالاتر کارکردهای مهریه را که در بالا ذکر شد برای زندگی، اندک برآورد می‌کنند.
فرضیۀ هفتم مبنی بر رابطه بین گروه همسالان با میزان و کارکرد مهریه با توجه به سطح معناداری تأیید نشد.
فرضیۀ هشتم بین میزان استفاده از رسانههای جمعی با نگرش افراد در خصوص کارکرد و تعیین میزان مهریه با توجه بهسطح معناداری رابطۀ معنادار وجود ندارد.
و همچنین فرضیۀ نهم: بین نگرش دختران و پسران درخصوص مهریه اختلاف معناداری وجود دارد. بدین معنی که دختران نگرش مثبتی نسبت به پسران درخصوص عوامل تعیین‌کنندۀ میزان مهریه دارند. یعنی دختران بیش‌تر از پسران معتقد هستند که عوامل مؤثر بر میزان مهریه که در بالا ذکر شده درنگرش به تعیین میزان مهریه مؤثر است.
نتایج تحلیل رگرسیون با متغیر وابسته ( کارکرد مهریه) و متغیرهای مستقل ( اعتماد اجتماعی، عرف، تحصیلات، پایبندی به ارزشهای دینی، پایگاه اجتماعی و اقتصادی خانواده، رسانههای جمعی، جنسیّت، همسالان و سن) نشان داد که این متغیرها در کنار هم 65/0 از تغییرات متغیر وابسته را تبیین می‌کنند، که از بین آن ها، متغیر اعتماد اجتماعی بیش‌ترین سهم را داشته است.
نتایج تحلیل رگرسیون با متغیر وابسته (میزان مهریه) و متغیرهای مستقل ( اعتماد اجتماعی، عرف، تحصیلات، پایبندی به ارزشهای دینی، پایگاه اجتماعی و اقتصادی خانواده، رسانههای جمعی، جنسیّت، همسالان و سن) نشان داد که این متغیرها در کنار هم 63/0 از تغییرات متغیر وابسته را تبیین می‌کنند. که از بین آن‌ها، متغیر عرف بیش‌ترین سهم را دارد.
[1]. Durkheim
[2]. coser
[3]. Merten
[4]. Cognetive
[5]. Feeling
[6]. Action tendency
[7]. Messenger
[8]. Message contain
[9]. Media
[10]. Recipient
[11]. Reliability
[12]. Cronbach alpha method
جامعه مجموعه‌ای از افراد انسانی است که با نظامات و قوانین خاصی به یکدیگر پیوند خورده است (مطهری، 1371). ازدواج عبارت است از یک نوع عقدی که بین زن و مرد بهطور رسمی و با عرف منعقد میشود. جانبین عقد، متقبل یک سلسله تکالیف و مسئولیت‌هایی می‌شوند که ملزم به رعایت آن هستند (محسنی، 1379).
مهریه عبارت است از مال معین یا چیزی که جایگزین مال باشد و زوج مجبور به پرداخت آن میشود. مهریه حق کامل زن بر شوهر است که به تهیه و پرداخت آن مسئولیت دارد؛ مهر مالکیت شخصی زن پنداشته می‌شودو هیچکس حق تصرف در آن را ندارد. مهریه بهعنوان یکی از حقوق مالی زن در جریان ازدواج، تاکنون کم‌تر مورد توجه منظرهای غیر حقوقی قرار گرفته است. ائمه و بزرگان همواره، سبک بودن میزان مهریه را بهعنوان یک هدیه از طرف مرد توصیه کرده‌اند، ولی در گذر زمان مهریه بهطور بیرویه افزایش یافته و به یک مسئله اجتماعی تبدیل شده است. مسئلۀ اصلی در این مقاله، بررسی تأثیر عوامل مختلف بر نگرش افراد در خصوص کارکرد و تعیین میزان مهریه است. این عوامل مانند سن، جنسیّت، سطح تحصیلات، پایگاه اجتماعی و اقتصادی خانواده، اعتماد اجتماعی، عرف، پایبندی به ارزشهای دینی، همسالان و رسانههای جمعی است. دراین میان پژوهش‌های بسیار اندکی برروی موضوع مهریه و بررسی جامعهشناختی ابعاد این موضوع انجام شده است. و این مقاله از طرفی با کمبود منابع کافی در این زمینه مواجهه شده است.
اغلب مطالعات و پژوهش‌های انجام شده پیرامون مهریه جنبۀ حقوقی دارد و تحقیقات انجام شده در کشور از بعد جامعه‌شناسی بسیار اندک است. پژوهش‌هایی وجود دارد که بهطور خاص به مسئلۀ جامعهشناختی مهریه توجه کرده‌اند، از جمله امانی(1378) در پایان‌نامۀ خود تحت عنوان «مهریه: خ‍اس‍ت‍گ‍اه و دی‍دگ‍اه‌ه‍ا» به بررسی مسئلۀ مهریه و جایگاه آن در بین دانشجویان دختر و پسر اقدام کرده است. فرضیات درخصوص رابطۀ بین ف‍ک‍ر تأمین اقتصادی زن، سطح اع‍ت‍ق‍ادات دینی، ت‍رس از فقدان س‍ازگ‍اری زناشویی احتمالی، سطح تحصیلات زوجین، منزلت خانوادگی با میزان مهریه تأیید شد، تنها فرضیۀ سن و میزان مهریه، در خ‍لال آزمون‌های آماری تأیید نشده است.
محمدزاده(1380) نیز در پایان‌نامۀ خود تحت عنوان «مطالعۀ مهریه و عوامل مؤثر بر آن با تحقیق عمل در شهر تبریز» به شناخت نقش مهریه بهعنوان یک پ‍دی‍دۀ اجتماعی در امر ازدواج و ت‍ح‍ولات آن در جامعه اقدام میکند و ضمن بررسی ت‍اریخچۀ آن در ایران و ج‍ه‍ان، به شناخت کارکردها و عوامل تأثیرگ‍ذار بر آن اقدام کرده است. نتیجۀ نهایی اینکه بین س‍طوح تحصیلات، محل سکونت، وضعیت اشتغال با میزان مهریه رابطۀ معنادار وجود دارد، اما بین اختلاف سن زوجین و میزان مهریه رابطۀ معنادار وجود ندارد و مهریه نه بهعنوان یک تشریفات، بلکه به عنوان یک رس‍م و س‍ن‍ّت مورد ق‍ب‍ول افراد مورد مطالعه است.
میران پور (1385) در رسالۀ خود تحت عنوان «بررسی نقش عرف در مهریه و نفقه از دیدگاه فقه وحقوق موضوعه» بیان میکند که جامعه و پدیده‌های آن همواره در حال حرکت و تحول هستند. از آن جا که فقه با جامعه و زندگی مردم سروکار دارد و بیش‌تر موضوع فقهی ماهیت عرفی دارند و عرفیات جامعه نیز در اثر تغییر جوامع به مرور دچار تحول و دگرگونی می‌شوند و عرفیات قدیمی جای خود را به عرفیات جدید می‌دهند. در این رساله آورده شده که فقه اگر بخواهد همراه و راهبر جامعه باشد و آن را سامان دهد، باید احکام و قوانینی را صادر کند که هماهنگ با جامعه و نیازهای روز باشد؛ بنابراین، باید به عرف و آداب و رسوم جاری در زندگی اجتماعی مردم توجه و احاطه کامل داشته باشد؛ این رساله شامل چهار بخش میشود در بخش اول موضوع عرف بررسی شده است در بخش دوم و سوم به ترتیب موضوع مهریه و نفقه بررسی شده است و بخش چهارم به بررسی نقش عرف در مهریه و نفقه اختصاص یافته است.
آقامیری(1387) در پایاننامه خود «بررسی جامعهشناختی میزان آگاهی زنان از حقوق خود (نفقه، مهریه، شروط ضمن عقد)» تحقیقی را در میان دبیران زن آموزش و پرورش شهر تهران انجام داده که در این پژوهش به دنبال آن است که آیا متغیرهایی مانند سن، جنس، میزان تحصیلات و عوامل اقتصادی، اجتماعی و... بر میزان آگاهی زنان از حقوق خود تأثیر دارد؟
رئوفی (1388) در پایاننامه خود تحت عنوان «بررسی ابعاد اجتماعی و جمعیتی وضعیت مهریه در ایران» مطرح میکند که نقش و کارکرد مهریه در حفظ کانون خانواده، از عواملی است که اهمیت توجه به موضوع فوق را توجیه میکند و شناسایی تأثیر عواملی مانند اختلافات خانوادگی، فوت همسر، گرفتن طلاق وضرب وجرح همسر بر اقدام برای مطالبه مهریه، از اهداف اجرای پژوهش بود. این رساله به روش اسنادی اجرا شده بود. بررسی نتایج این تحقیق نشان دهندۀ این است که زنان جوان تمایل بیش‌تری برای اقدام به مطالبۀ مهریه خود دارند. متغیرسن زنان باسواد در اقدام به مطالبۀ مهریه نسبت به زنان بی‌سواد، پیشقدم هستند. درصدبالایی از این زنان امید دارند که با مطالبۀ مهریه، همسرانشان را به کانون خانواده بازگردانند. شغل زنان و همسرانشان نیز در اقدام به این عمل تأثیری ندارد. بیش‌ترین علت مطالبۀ مهریه وجود اختلاف بین زوجین بوده است.
یوسفزاده(1387) در مقالۀ «پایش جامعه‌شناسی مهریه» کارکردهای اجتماعی مهریه را، ارضای نیاز فطری، بیمۀ اجتماعی، احساس امنیت نسبت به آینده ذکر کرده و عنوان میکند که در عصر کنونی میزان مهریه در حال افزایش است که پیامدهایی از جمله تغییر در نوع همسرگزینی، کاهش نرخ ازدواج، ایجاد خصومت و دشمنی، احتمال سوداگری و... را به همراه دارد.
مظفری (1387)نیز در مقاله‌ای با عنوان «وضع مالیات بر مهریه وآثار آن برنهاد خانواده» به بررسی وضع مالیات بر مهریه وآثار آن بر نهاد خانواده اقدام کرده است. این پژوهش، توصیفی -تحلیلی است که بهطور تطبیقی موضوع را از نگاه فقها وحقوقدانان مطالعه میکند. وضع مالیات برای مهریه‌های بالاتر از حد متعارف، ریشه در دیدگاههای فقهی ندارد و حتی با دیدگاه مشهور در فقه ناسازگار است.
سفیری، ودادهیر و طالبی(1388) نیز در مقاله‌ای با عنوان « برساخت اجتماعی و فرهنگی مسئله اجرای مهریه در ایران: مطالعۀ کیفی انگیزه‌های زنان شیرازی از به اجرا گذاردن مهریه‌های خود» به انگیزه‌های اجرای مهریه توسط زنان را بررسی میکند. این مقاله با هدف فهم برساخت اجتماعی اجرای مهریه در میان زنان درگیر با این مسئله و انگیزه‌های اصلی آن‌ها از انجام‌دادن چنین عملی و با به‌کارگیری روشهای پژوهش کیفی بهویژه «نظریه بنیانی» انجام شده است. یافتههای پژوهش نشان میدهد که زنان درگیر با مسئله اجرای مهریه روایتهای گوناگونی از این موضوع و همچنین انگیزه‌های خود در به اجرا گذاردن آن داشته و مهریه را به مثابۀ ابزاری برای دستیابی به حقوق نانوشته خود تلقی می‌کنند؛ این زنان همچنین راه‌حل اصلی بهبود وضعیت زنان ایرانی و محو نابرابری‌های موجود جنسیّتی را خوانش مجدد و تجدید نظر اساسی در مواد قانونی مربوط به زنان بهویژه در زمینه ازدواج و طلاق میدانند.
بررسی‌ها نشان میدهد که مقالات و گفتگوها درخصوص افزایش مهریه سابقۀ طولانی ندارد. نتیجه بررسی «سمینار بین‌المللی مطالعات خانواده دربارۀ سنگینی مهریه و انحراف آن از مسیر طبیعی» نشان میدهد که ازدواج با مهریه سنگین، اکنون بیش از پیش افزایش یافته است. برخی از علل این افزایش عبارت هستند از:
1-سطح تحصیلات:آمارها نشان میدهد که سطح تحصیلات زوجین در میزان مهریه نقش مهمی دارد. مطابق پژوهشی که در سال 1348 انجام شده است 80% از میزان مهریه زنان بی‌سواد از پنج هزار ریال تجاوز نمی‌کند، اما مهریه زنان تحصیل‌کرده از پانصد هزار ریال غالباً تجاوز میکند (یوسفزاده، 1387: 7). یکی از جامعه‌شناسان معاصر می‌نویسد: «... در سالهای 1344-1340 در پژوهشی راجع به ازدواج و ویژگیهای آن در ایران ملاحظه شد که میزان مهریه، شدیداً تحت تأثیر میزان تحصیلات است. همبستگی بین دو پدیده، مستقیم و هم جهت بوده؛ بدین معنا که هر قدر میزان تحصیلات بالاتر، به همان نسبت میزان مهریه افزایش می‌یابد، نتیجه آن که آموزش و تحصیلات بر مهریه تأثیر دارد» (ساروخانی، 1370: 25)
2-نسیه بودن مهریه: به‌رغم ضعف توان اقتصادی مردان در پرداخت مهریه، به جهت تلقی نادرست مردان از فلسفه وجودی و وضعیت حقوقی مهریه و تسامح اکثر زنان در مطالبه و اخذ آن، همچنان میزان مهریه به طور بیرویه افزایش می‌یابد، اکثریت جامعه معتقد هستند که «مهریه را چه کسی داده و چه کسی گرفته است؟» به همین دلیل این حق مالی را هیچ میانگارند و جز در موارد اضطرار همچون طلاق بدان توسل نمی‌جویند (یوسفزاده،1387: 8).
3- غلبه روحیات اقتصادی و نگرش‌های مادی:اشتغال بیرون از خانه و امکان ایفای نقش‌های متعدد در عرصۀ اجتماعی و دریافت پاداش‌های متناسب، پیامدهای اجتماعی و روانی برای زنان به وجود آورده است (شیخی،1380: 120-115). عدهای از زنان به دلیل بهره‌مندی از استقلال اقتصادی توانستند در هنگام تنش در خانواده، ترک خانه را بر تحمل مشکلات آن ترجیح دهند، به تدریج این ذهنیت به وجود آمد که استقلال مالی زنان در مواقعی میتواند کارساز باشد. بدین جهت در صورت عدم اشتغال و استقلال اقتصادی، افزایش مهریه سهل الوصول‌ترین شیوه است (یوسفزاده، 1387: 9)
4-مهار طلاق و کنترل نوجویی‌های مرد:استواری خانواده در گذشته معلول تعهدات اخلاقی طرفین، قبح طلاق، شدت کنترل اجتماعی، انتظارات محدود بود، به همین دلیل مهریه و سایر الزامات حقوقی نقش چندانی نداشت؛ ولی در جامعۀ امروز به سبب تغییرات اجتماعی عرف برای تثبیت این کانون به مقولاتی همچون افزایش مهریه توسل جسته‌اند.
5- ارتقای منزلت اجتماعی زن:برخی از حقوقدانان اسلامی خواستگاری مرد از زن و فروتنی مرد را به‌رغم گردن فرازی طبیعی او، نشانۀ احترام به منزلت زن و استحکام خانواده میدانند و تمایل او به پرداخت مهریه قابل توجه را نشانه‌ای از علاقه‌مندی او و تأکید بر برتری منزلت زن بر می‌شمارند (شرف الدین، 1380: 249).
6-بالا رفتن هزینه‌ها و تشریفات ازدواج: افزایش مهریه، پیامد افزایش روزافزون هزینه‌ها و تشریفات متنوع و پرخرج ازدواج همچون تهیۀ جهیزیه کامل بهوسیله خانواده دختر را به دنبال دارد. به همین دلیل نظام اجتماعی موجود، مهریه را بهعنوان سنتی ملّی- مذهبی، مستمسک مناسبی برای جبران بخشی از هزینه‌ها تشخیص میدهد.
7- شیوع ازدواج‌های برون فامیلی: در نظام‌های اجتماعی گذشته، ازدواج‌ها معمولاً درون‌گروهی بوده است، ولی تغییرات اجتماعی نظیر شهرنشینی، مهاجرت، تضعیف تعلق به آداب و سنن و... الگوی زناشویی را تغییر داد، به‌طوری که افراد به ازدواج‌های برون‌گروهی متمایل شدند، رواج ازدواج‌های برون فامیلی به سبب ضعف آگاهی از خواستگار، ضعف اعتماد، بیمناکی نسبت به آینده، از میان رفتن قبح طلاق و... پیوند زناشویی و همه عناصر آن از جمله مهریه را تغییر داده است.
8- کمال‌یابی زن: مطابق این نظریه، افزایش مهریه از جمله تبعات ارتقای موقعیت زنان است که در فرآیند ازدواج نیز بهعنوان یکی از مقاطع مهم زندگی، حقوق و امتیازات ویژه‌ای برای خود قائل است (یوسفزاده،1387: 12).
دستیابی به مهریه‌های کلان ممکن است به نوعی پرستیژ و تفاخر اجتماعی تعبیر شود که زنان و جوانان در سن ازدواج بیش‌تر از هر گروه دیگر در معرض آن قرار می‌گیرند و بیش‌تر از هر گروه دیگر از آن تأثیر می‌پذیرند (محسنی، 1379: 109).
9-تقلید: مهم‌ترین عامل افزایش مهریه در سالهای اخیر، تقلید یا همان چشم هم چشمی است به این معنا که فرد یا خانواده او وضعیت بالای مادی اقوام، همسایگان یا دیگران را ملاک قرار میدهد و به دست و پا می‌افتد که خود را هم‌طراز آن‌ها قرار دهد (انصاریان، 1376: 35).
10-گسترش وسایل ارتباطی و رسانه‌ها: در این خصوص نقش تعیین‌کننده‌ای داشته است. همین امر دربارۀ اثرپذیری روستاها از شهرها نیز صدق میکند. ورود رسانه‌ها و نیز گسترش راه‌های ارتباطی موجب شده است تا جوانان روستایی به دلایل مختلف از جمله ادامه تحصیل و اشتغال هرچه بیش‌تر به شهرها رفت و آمد کرده و به طور فزاینده‌ای از سبک زندگی آن‌ها تأثیر بگیرند. این تأثیرپذیری در صورتی تشدید میشود که برخی از جوانان همسران خود را از شهرها انتخاب می‌کنند( یوسفزاده، 1387: 14).
امروزه در تغییر و حرکت ارزش‌ها نوعی مسابقه برای دسترسی به ارزشهای طبقۀ بالای جامعه وجود دارد. قشر متوسط نه فقط آرزو دارند که مانند قشر بالا باشند، بلکه آن‌ها نیز در مسابقۀ برتری‌جویی میخواهند خود را از قشر پایین‌تر از خود متمایز کنند. سرایت پدیده‌های ارزشی از جانب قشر بالا به پایین و بالاخص به روستاها با گسترش وسایل ارتباطی از جمله تلویزیون و جاده بسیار سریع گردیده و موجب به هم زدن نظام اجتماعی آنجا شده است» (رفیعپور، 1378: 248).
11-تضعیف اعتماد اجتماعی: طبق بررسی‌های بهعمل آمده در شهر تهران میزان اعتماد اجتماعی در حد قابل توجهی پایین آمده است (رفیعپور، 1378: 109). بدیهی است که انسان‌ها در انجام معامله با افراد بیگانه یا ناشناس سعی می‌کنند میزان ریسک‌پذیری خود را به حداقل برسانند. ازدواج نیز یک نوع معاملۀ میان دوطرف است؛ چون شناخت کافی از همدیگر ندارند، با توسل به مهریه‌های سنگین سعی در به حداقل رساندن خطرات احتمالی دارند.
با مرور نظریه‌های جامعه‌شناسی و بررسی اجمالی آن‌ها به‌منظور کارکرد مهریه در جامعۀ ایران از نظریه‌های زیر بهره‌برداری شده است.
نظریۀ مبادله (فایده‌گرا):
در دید نظریه‌پردازان مبادله، انسان‌ها موجوداتی هستند که تلاش می‌کنند تا در یک وضعیت، منفعتی را جلب کرده و از سوی دیگر، هزینه‌ها را کاهش دهند. روابط اجتماعی عبارت هستند از مبادلاتی که بین عاملانی که برای گرفتن منافع از یکدیگر هزینه‌هایی را متحمل شده و نسبت هزینه و سود را محاسبه می‌کنند (ترنر، 1378: ص55).
نظریۀ کارکردگرایی:
طبق نظریۀ کارکردگرایی، هر فرهنگ مجموعۀ بهم پیوسته، یگانه و نسبتاً منسجمی است که باید آن‌را بهعنوان یک کل ملاحظه و تبیین کرد، از این‌رو جدا کردن یک عنصر یا ویژگی فرهنگی (همچون مهریه) یا یک نهاد از بستر آن، مانع از تبیین واقع بینانۀ آن خواهد بود، زیرا عناصر و ویژگیهای فرهنگی در صورتی که خارج از موقعیت و جایگاه ساختار‌یخود در مجموعه و به‌گونه‌ای مستقل ملاحظه شوند، پدیده‌هایی بی‌معنا و تفسیر‌ناپذیر خواهند بود (یوسف زاده،1387: 10؛ شرفالدین،1380: 4). دورکیم[1] واضع این مفهوم، میان پدیده‌های کارکردی و انگیزش‌های فردی، آشکارا تمایز قائل میشود. در تبیین واقعیت اجتماعی، نشان دادن علت آن کافی نیست، بلکه ما باید در بیش‌تر موارد کارکرد آن واقعیت را در تثبیت سازمان اجتماعی نیز نشان دهیم (کوزر[2]، 1383: 202)
.ممکن است افرادی با انگیزه‌هایی مشخص به کارهایی خاص اقدام کنند؛ ولی پیامد رفتار آن‌هـا مورد تأییدشان نباشد. کارکرد مهریه همان است که افراد در پی آن هستند، ولی درخصوص مهریه مواردی نیز وجود دارد که افزایش آن را در پی داشته که دلایل آن بر هیچکس مشخص نیست (شرفالدین، 1380: 4). رابرت مرتن[3] این نوع کارکردها را کارکردهای پنهان نام نهاده است. کارکردهای پنهان بر نتایج نامرئی، آثار غیرمنتظره و رؤیت‌ناپذیر، عادات و رسوم اجتماعی دلالت دارد (یوسف زاده، 1387: 8). مهریه در ایران کارکردهایی دارد که شامل:
مهریه مکمل سهم الارث زن است. سهم ارث زن در اسلام نصف سهم مرد است و علت آن، وضع خاصی است که زن از لحاظ مهریه، نفقه، سربازی و برخی قوانین جزایی دارد. اسلام مهریه و نفقه را اموری لازم و مؤثر در استحکام روابط زناشویی، تأمین آسایش خانوادگی و ایجاد وحدت میان زن و شوهر می‌شناسد (مطهری، 1371: 237-225، مطهری، 1378: 238-237، رک. جعفری، 1375: 300، جوادی آملی، 1375: 435).یکی از کارکردهای مهریه این است که مهریه وثیقه‌ای در مقابل حق طلاق است. برخی نیز مهریه را علاوه بروثیقۀ مالی در مقابل حق طلاق مرد، ابزاری اقتصادی جهت کنترل تمایلات نوجویانه در جلوگیری از اعمال این حق بهعنوان تنها راه پایان دادن به اختلافات فیمابین میدانند (مکارم شیرازی، 1366: 265-264، طالقانی،1360: 72).به‌نظر می‌رسد مهریه سیاستی اقتصادی برای توزیع ثروت است. امکان کار و فعالیت اجتماعی وسیع، امکان تحصیل و تراکم ثروت برای مردان و شکل‌گیری آثار سوء این توزیع ناعادلانه، تشریع مهریه را بهعنوان یکی از سیاست‌های توزیعی برای انتقال و تعدیل بخشی از ثروت و امکان ایجاد مشارکت فعال اقتصادی برای زنان امکان‌پذیر میکند (محمدزاده،1380: 72). کارکرد دیگر مهریه پاسخی به هزینه‌های ضروری ثانوی است. از نظر برخی محققان فلسفۀ تشریع مهریه در نظام حقوقی اسلام، اتخاذ تدبیری حکیمانه با هدف تأمین نیازهایی است که در مرحلۀ ثانویه قرار دارد و خارج از کادر نفقه قرار می‌گیرد. اهمیت این نیازها، محدودیت زن از مشارکت در فعالیت‌های اقتصادی، انحصار موارد نفقه در تأمین نیازهای ضروری، تأمین هزینه ناشی از تحصیل، فقدان منبع مالی ویژه خصوصاً در اوایل ورود زن به زندگی مشترک یا ناکافی بودن آن و... موجب شده تا علاوه بر لزوم نفقه بهعنوان راهی مطمئن در جهت تأمین ضرورت‌های تدریجی، حق ویژۀ دیگری نیز به نام مهریه، به‌صورت یک‌جا در اوان انعقاد ازدواج ملحوظ شود (شرف الدین، 1380:255 ). مهریه نقشی تقابلی با جهاز دارد برخی محققان پرداخت مهریه از سوی مرد را سیاستی اقتصادی با هدف پرداخت هزینه‌های ناشی از تأمین و تهیه جهاز میدانند. پرداخت مهریه از سوی مرد در حقیقت معادل قیمت اقلامی است که زن به اقتضای آداب و رسوم به خانه شوهر می‌برد. مهریه نقش بیمۀ اجتماعی زنان را دارد. در جامعه مازنان بیش از مردان از طلاق متضرر می‌شوند؛ زیرا آن‌ها در مقایسه با مردان بسیار کم امکان ازدواج مجدد دارند و معمولاً از منابع مالی یا شغلی سودآور بهره‌مند نیستند و از طرف دیگر زنان هیچ‌گونه بیمۀ اجتماعی ندارند. در این شرایط وصول مهریه، تا حدودی میتواند از مشکلات طلاق بکاهد (یوسف زاده، 1387: 18، طالقانی،1360: 72 ). نقش دیگر مهریه راهی برای تثبیت غیر مستقیم خانواده (گسترده)است. گسترده بودن خانواده و به‌تبع آن مشترک بودن ثروت خانوادگی در عرف سنّتی، همۀ اعضای خانواده را به نوعی درگیر ماجرای ازدواج هر یک از افراد ذکور می‌کرد. بازتاب طبیعی این مشارکت همگانی، تثبیت خانواده جدید‌التأسیس بود، چون‌که شوهر تنها در صورتی مجاز به طلاق یا ازدواج مجدد می‌شد که بتواند عمل خود را از نظر همۀ اعضا توجیه کند و چون تحقق این امر در عمل، با مشکلاتی مواجه می‌شد، اثر قهری این وضعیت به تثبیت غیر مستقیم کانون خانواده منجر می‌شد (یوسفزاده، 1387،71). همچنین مهریه میتواند ایجاد احساس امنیت نسبت به آینده کند. برخی از جامعه‌شناسان مهریه را یک وسیله تضمینی میدانند که در عین حال که هیچ ضمانت اجرایی ندارد؛ ولی یک احساس امنیت در فرد به‌وجود می‌آورد (شرفالدین،1380: 5).
مهریه، پاداش فعالیت‌های مبتنی بر تقسیم کار طبیعی است. مهریه پاداشی است که از باب قدرشناسی از زحمات زن به او پرداخت میشود. برای آن که زن مزد کوشش‌های خود را تا حدی دریافت کند و کارهایش یکسره بدون فایده اقتصادی نباشد، برایش مهریه‌ای مقرر شده که شوهر مکلف به پرداخت آن است (محمدزاده،1380: 71).
نگرش هر فرد نسبت به یک موضوع، شخص یا یک شیء، لااقل دارای ابعاد شناختی[4]، عاطفی[5]و رفتاری[6]است که در اثر تعاملات بین فردی و ارتباطات رو در رو یا باواسطه در جریان جامعه‌پذیری تکوین می‌یابد و سپس در طول زندگی دستخوش تغییر هم میشود. نگرشها یک جنبۀ مهم از زندگی عاطفی و احساسی ما را تشکیل می‌دهند. ما نسبت به اشیاء، افراد و اندیشه‌ها نظرات خاصی داریم که ناشی از اطلاع، احساس و تمایل ما به انجام عملی دربارۀ آن‌هاست. اینگونه نظرها اغلب حتی تعیین‌کنندۀ شیوۀ برخورد ما با آن اشیاء، افراد یا اندیشه‌هاست (کریمی،1380: 293).
دوستان، همسالان، گروه‌های اجتماعی که در آن عضو هستیم، رادیو، تلویزیون، اینترنت و پیام‌های بازرگانی همه به‌نوعی در این دنیا سعی دارند نگرش‌های ما را تغییر دهند یا ما را متقاعد به امری کنند.
عواملی که باعث می‌شوند متقاعدسازی و تغییر نگرش بهتر صورت پذیرد شامل چهار عامل اساسی است:
1- پیامدهنده[7]
2- محتوای پیام[8]
3- رسانه[9]: رسانه‌هایی که قادر باشند ظاهر، طرز رفتار، لحن، حرکات و ژست‌ها را انتقال دهند در میزان متقاعدسازی و تغییر نگرش موفقتر خواهند بود. در این زمینه تلویزیون نسبت به روزنامه و رادیو رسانۀ قوی‌تری است.
4- پیام‌گیر[10]: پیام‌گیر فردی است که پیام را دریافت میکند. معمولاً تغییر نگرش جوان‌ترها بهتر و با امکان بیش‌تر رخ میدهد تا افراد مسن‌تر و از طرفی هر چه شدت نگرش پیام‌گیر بیش‌تر باشد(نگرشی که قصد تغییر آن را داریم) و پیام‌گیر بیش‌تر آن‌را مرور ذهنی کند امکان تغییر نگرش آن کم‌تر خواهد بود. عامل دیگری که در تغییر نگرش و متقاعدسازی نقش دارد میزان دانش و شناخت فرد پیام‌گیر است.
در این قسمت با بهره‌گیری از نظریۀ کارکردگرایی می‌توان جایگاه مهریه را در ارتباط با سایر عناصر موجود در نهاد خانواده، بهعنوان یکی از نیازهای محوری در نظام اجتماعی موجود دریافت، اینکه چگونه به وجود آمده و چه کارکردهایی دارد. از طرف دیگر همۀ نظریاتی که در تبیین کارکرد مهریه در این مقاله ذکر شده است همانند جبران کنندۀ نقصان سهم الارث زن، وثیقه‌ای در مقابل حق طلاق، جبران کنندۀ هزینه‌های ناشی از تدارک جهاز، پاداش خدمات متنوع زن در دورۀ زناشویی در محیط خانه، سیاستی اقتصادی برای توزیع ثروت و ایجاد تعادل نسبی میان وضعیت مالی بین زن و مرد، تأمینی اجتماعی برای جبران بخشی از خسارت و تبعات سوء ناشی از وقوع طلاق و وسیلۀ تأمین هزینه‌های ثانوی خارج از محدودۀ نفقۀ واجب،...در چهارچوب نظریۀ کارکردگرایی جای می‌گیرد.
نظریاتی که اعطای مهر را هدیه‌ای بلا‌عوض و صرفاً به نشانۀ علاقه‌مندی و عشق مرد یا نمادی از صداقت و وفاداری او و به پاس قدرشناسی از اجابت دعوتش از سوی زن و نیز دیدگاه‌هایی را که مهریه را به بهای در اختیار گرفتن یک نیروی کار، پاداش خدمات مبتنی بر تقسیم کار طبیعی (همچون زایش و تربیت فرزند) تلقی کرده‌اند، می‌توان در چهارچوب نظریۀ مبادله فهمید. همچنین از دیدگاه مبادلۀ افزایش مهریه قشر تحصیل‌کرده یا طبقۀ بالای جامعه تبیین شده است. مقدار مهریه در عین آنکه باید مانع طلاق شود یا طلاق را برای مرد مشکل کند، متناسب با موقعیت اجتماعی- اقتصادی زن هم هست و چون ازدواج، مبادله ارزشهای مساوی است و به همسان‌گزینی گرایش دارد، مهریه زنان در طبقات و اقشار مختلف اجتماعی متفاوت است، اما معمولاً نقش مشکل کردن طلاق را در همهجا ایفا میکند. براساس مبادله‌ای بودن روابط، مهریۀ سنگین، جهیزیۀ سنگین می‌طلبد و چون مقدار جهیزیه تقریباً با مقدار نقدینه نسبت ثابتی دارد و چون مقدار مهریه و نقدینه که مرد می‌پردازد، با موقعیت اجتماعی زن و شوهر ارتباط متناظر دارند، هماهنگی بین این سمبل با سمبل‌های دیگری، که حاکی از وضعیت اجتماعی- اقتصادی عروس و داماد است، ضروری به نظر می‌رسد.
مدل روابط علی متغیرها
فرضیه‌های پژوهش
- به نظر می‌رسد بین میزان تحصیلات افراد و نگرش به مهریه رابطه وجود دارد.
- به نظر می‌رسد میان پایگاه اجتماعی و اقتصادی خانواده و نگرش به مهریه رابطه وجود دارد.
- به نظر می‌رسد عرف با نگرش به مهریه ارتباط دارد.
- به نظر می‌رسد بین پایبندی به ارزشهای دینی و نگرش به مهریه رابطه وجود دارد.
- به نظر می‌رسد بین اعتماد اجتماعی افراد و نگرش به مهریه رابطه وجود دارد.
- به نظر می‌رسد بین سن و نگرش به مهریه رابطه وجود دارد.
- به نظر می‌رسد میان گروه همسالان و نگرش به مهریه رابطه وجود دارد.
- به نظر می‌رسد بین میزان استفاده از رسانههای جمعی و نگرش به مهریه رابطه وجود دارد.
- به نظر می‌رسد بین جنسیّت افراد و نگرش به مهریه ارتباط وجود دارد.
روش پژوهش
پژوهش حاضر با روش پیمایش و با استفاده از ابزار پرسشنامه انجام شد. جامعۀ آماری پژوهش، دانشجویان دختر و پسر دانشگاه علامه طباطبایی بوده است. در این پژوهش از روش نمونه‌گیری تصادفی ساده استفاده شد و براساس آن از میان 2175 نفر دانشجوی دانشگاه علامه طباطبایی با استفاده از فرمول کوکران تعداد261 نفر(198 نفر دختر و 63 نفر پسر) انتخاب شدند.
مفاهیم و نحوۀ سنجش متغیرها
عرف: به معناى معروف و شناخته شده است. که میتواند شیء، آداب و رسوم یا عادات شایع میان مردم باشد. این متغیر با شاخص‌های نقش عرف در زندگی خانوادگی و اعتقاد به عرف اجتماعی در سطح سنجش ترتیبی سنجیده شده است.
اعتماد اجتماعی: به معنی داشتن حسن ظن فرد نسبت به سایر افراد جامعه است که این امر موجب گسترش و تسهیل هر چه بیش‌تر روابط اجتماعی فرد با آن‌ها و در نتیجه تقویت و تداوم روابط میشود. این متغیر با دو شاخص صداقت، تعهد در سطح سنجش ترتیبی سنجیده شده است.
همسالان: گروه هم‌طرازی هستند که بیش‌ترین نفوذش را در دورۀ نوجوانی اعمال میکند. این متغیر با شاخص‌هایی چون مشورت با دوستان و نقش آن‌ها در زندگی در سطح سنجش ترتیبی سنجیده میشود.
رسانههای جمعی: میزان استفاده از رسانه‌هایی همچون روزنامه، تلویزیون، رادیو، کتاب، اینترنت و ماهواره در سطح سنجش ترتیبی سنجیده شده است.
پایگاه اقتصادی- اجتماعی: منظور جایگاهی است که هر فرد در ساخت اجتماعی اشغال میکند که این جایگاه میتواند به او در ابعاد مختلف موقعیت خاصی دهد. این متغیر، از ترکیب سه شاخص شغل، تحصیلات و درآمد خانواده درسطح سنجش فاصله‌ای ساخته شد.
پایبندی به ارزشهای دینی:ارزشهای دینی از طریق سؤالاتی در سطح ترتیبی سنجیده شده است. با دانستن اینکه فرد به چه میزان در قبال فرائض دینی(نماز و روزه)، شرکت در مراسم‌های مذهبی، اعتقاد به نذر و نیاز متعهد و معتقد است، پایبندی به ارزشهای دینی او بررسی شده است.
نگرش به مهریه با متغیرهای کارکرد مهریه و عوامل تعیین‌کنندۀ میزان مهریه سنجیده شده است، کارکرد مهریه با گویه‌های زیر قابل سنجش است:
مهریه به عنوان نشانه‌ای از عشق و علاقۀ مرد به همسر، تلاش مرد برای جلب رضایت عاطفی زن، قدرت زن و عدم تسلیم رایگان در مقابل دعوت مرد، مهریه نشانۀ صداقت مرد در امر خواستگاری از زن، برای استحکام علاقۀ خانوادگی، به عنوان مکمل سهم‌الارث زن، برای زن پشتوانه مالی، دستاویزی برای زن در مقابل حق طلاق که در اختیار مردان است، برای تأمین نیازهای زن پس از وقوع طلاق، نشانۀ ارج و احترامی است که مرد برای زن قائل است و ممانعت از گسستن پیوند زناشویی و تضمینی برای ازدواج است. عوامل تعیین‌کنندۀ میزان مهریه نیز باشاخص‌های تحصیلات عروس، چشم وهم چشمی و موقعیت اقتصادی خانواده داماد، موقعیت اجتماعی خانواده عروس، محل سکونت عروس، محل سکونت داماد، فخرفروشی وپرستیژ، نگرش دوستان، بالا رفتن هزینه‌ها و تشریفات ازدواج و بالا رفتن منزلت اجتماعی زن سنجیده شده است.
مسئلۀ اعتبار به‌منظور دستیابی به اینکه ابزار سنجش چه چیزی را میسنجد و تا چه اندازه از لحاظ سنجش موضوع کارا بوده است، اهمیت می‌یابد. در این پژوهش نیز، دربارۀ سنجش متغیرها به اعتبار صوری، بر نظر اساتید راهنما و مشاور تکیه شده است. مسئلۀ دیگر، مسئله روایی و پایایی[11] است. برای بررسی اینکه آیا روش انتخاب شده، موضوع مورد نظر را بهطور دقیق میسنجد یا نه، روایی اهمیت پیدا میکند. روشهای متعددی برای تعیین پایایی وجود دارد، یکی از روشهای تعیین میزان روایی گویهها، روش آزمون کرونباخ آلفا[12] است. در این پروژه علل مؤثر در نگرش افراد در رابطه با مهریه و نفقه بهوسیله یک پرسشنامه در یک جمعیت خاص اندازه‌گیری شده است، اما قبل از اجرا باید مطمئن باشیم سؤالاتی را که در پرسشنامه طرح کرده‌ایم با اطمینان بالایی این مشخصه را به درستی اندازه خواهند گرفت. همان‌طور که در جدول زیر مشاهده میشود مقادیر آلفا برای متغیرها به‌دست آمده که دلیل بر تأیید پایایی پرسشنامه است.
آمارۀ پایایی
|
تعداد سؤالات |
α کرونباخ |
متغیر |
|
5 |
802/0 |
پایگاه اقتصادی – اجتماعی |
|
4 |
730/0 |
اعتماد اجتماعی |
|
2 |
750/0 |
گروه همسالان و دوستان |
|
6 |
637/0 |
استفاده از رسانه |
|
4 |
739/0 |
ارزشهای دینی |
|
3 |
755/0 |
عرف |
|
11 |
854/0 |
میزان مهریه |
|
11 |
801/0 |
کارکرد مهریه |
همچنین تجزیه و تحلیل سؤال‌های پرسشنامه از طریق بررسی میزان هماهنگی درونی سؤالات و با استفاده از محاسبۀ ضریب آلفای کرونباخ نشان داد که سؤالات پرسشنامه هماهنگی درونی دارد.
یافتههای پژوهش
جدول 1: آزمون همبستگی پیرسون بین متغیرهای مستقل و وابسته
|
شماره |
متغیرهای مستقل |
متغیرهای وابسته |
مقدار ضریب همبستگی پیرسون |
سطح معناداری |
|
1
|
پایگاه اجتماعی و اقتصادی |
عوامل تعیین‌کننده میزان مهریه |
126/0- |
*042/0 |
|
کارکرد مهریه |
023/0 |
710/0 |
||
|
2 |
تحصیلات |
عوامل تعیین‌کننده میزان مهریه |
16/0- |
8/0 |
|
کارکرد مهریه |
216/0- |
*00/0 |
||
|
3 |
عرف |
عوامل تعیین‌کننده میزان مهریه |
208/0 |
*001/0 |
|
کارکرد مهریه |
036/0 |
559/0 |
||
|
4 |
پایبندی به ارزشهای دینی |
عوامل تعیین‌کننده میزان مهریه |
046/0- |
461/0 |
|
کارکرد مهریه |
108/0 |
083/0 |
||
|
5 |
اعتماد اجتماعی |
عوامل تعیین کننده میزان مهریه |
261/0 |
*000/0 |
|
کارکرد مهریه |
262/0 |
*000/0 |
||
|
6 |
سن |
عوامل تعیین‌کننده میزان مهریه |
069/0 |
27/0 |
|
کارکرد مهریه |
135/0- |
*029/0 |
||
|
7 |
گروه همسالان |
عوامل تعیین‌کننده میزان مهریه |
017/0 |
786/0 |
|
کارکرد مهریه |
051/0 |
409/0 |
||
|
8 |
میزان استفاده از رسانه |
عوامل تعیین‌کننده میزان مهریه |
088/0- |
155/0 |
|
کارکرد مهریه |
007/0- |
905/0 |
با توجه به جدول فوق از بین متغیرهای مستقل، بین متغیر پایگاه اجتماعی- اقتصادی خانواده و عوامل تعیین کننده میزان مهریه با سطح معناداری95% رابطه وجود دارد و با توجه به منفی بودن علامت ضریب همبستگی بین دو متغیر رابطۀ غیرمستقیم برقرار است.
همچنین بین متغیرعرف و عوامل تعیین کننده میزان مهریه با سطح معناداری (99%) رابطه وجود دارد و با توجه به مثبت بودن علامت ضریب همبستگی بین دو متغیر رابطۀ مستقیم برقرار است، به عبارت دیگر افراد با پایگاه اجتماعی و اقتصادی پایین‌تر و عواملی مانند تحصیلات عروس، چشم هم چشمی، موقعیت اقتصادی خانواده عروس و داماد، محل سکونت آن‌ها، فخرفروشی و پرستیژ، دوستان، بالارفتن هزینه‌ها و تشریفات ازدواج، بالارفتن منزلت اجتماعی زن را در عوامل تعیین‌کنندۀ میزان مهریه توسط زن مؤثر میدانند.
همچنین رابطۀ معناداری در سطح (99%) بین متغیر تحصیلات با کارکرد مهریه و رابطه معناداری در سطح (029/0) بین متغیر سن با کارکرد مهریه وجود دارد که در هر دو این متغیرها با توجه به منفی بودن علامت ضریب همبستگی بین دو متغیر رابطۀ غیر مستقیم برقرار است و همچنین رابطۀ معناداری در سطح (95%) بین متغیر گروه همسالان با نگرش درخصوص کارکرد مهریه وجود دارد که با توجه به مثبت بودن علامت ضریب همبستگی بین دو متغیر رابطۀ مستقیم برقرار است به عبارتی هرچه تحصیلات افراد بالاتر و سن آن‌ها بیش‌تر باشد کارکردهای مهریه همچون نشانۀ ارج و احترام مرد به زن، جلب رضایت عاطفی زن، نشانۀ صداقت مرد در امر خواستگاری، مهریه بهعنوان قدرت زن و عدم تسلیم رایگان در مقابل دعوت مرد، استحکام علاقۀ خانوادگی و تضمینی برای ازدواج، مکمل سهم‌الارث بودن زن، پشتوانۀ مالی و تأمین نیازهای زن پس از وقوع طلاق را اندک برآورد می‌کنند.
با توجه به جدول فوق مشاهده میشود متغیر اعتماد اجتماعی با نگرش درخصوص عوامل تعیین میزان و کارکرد مهریه رابطه دارد و با توجه به مثبت بودن علامت ضرایب همبستگی بین دو متغیر رابطه مستقیم برقرار است. همچنین با توجه به اینکه سطح معناداری بین میزان استفاده از رسانههای جمعی با نگرش افراد درخصوص کارکرد و عوامل تعیین میزان مهریه، کم‌تر از (95/0) نیست، رابطۀ معناداری بین دو متغیر مورد بررسی وجود ندارد.
رابطۀ بین جنسیّت افراد و نگرش درخصوص عوامل تعیین میزان مهریه
جدول 2: آزمون T-test برای بررسی اختلاف در نگرش دختران و پسران در خصوص مهریه
|
شماره |
متغیر |
مقدار آماره t |
درجۀ آزادی |
سطح معناداری |
|
1 |
عوامل تعیین کننده میزان مهریه |
041/2- |
259 |
*042/0 |
|
2 |
کارکرد مهریه |
841/1- |
259 |
068/0 |
با توجه به جدول 2 مشاهده میشود سطح معناداری آزمون 1 (042/0) کم‌تر از 05/0 است، با اطمینان 95% می‌توان گفت نگرش پسران در مورد عوامل تعیین‌کنندۀ میزان مهریه نسبت به نگرش دختران اختلاف معناداری دارد.
بررسی مدل رگرسیون متغیر وابسته کارکردهای مهریه
جدول 3 : شاخصه‌ها و آمارههای تحلیل رگرسیون چند متغیره
|
آماره |
نتایج |
|
R (ضریب همبستگی چندگانه) |
675/0 |
|
(ضریب تعیین) |
651/0 |
|
تعدیل یافته |
649/0 |
|
خطای برآورد |
379/1 |
|
مقدار آماره F |
169/43 |
|
سطح معناداری |
000/0 |
برای بررسی روابط بین متغیرها در رگرسیون چند متغیره از روش (Enter) استفاده شد که نتایج آزمون تحلیل رگرسیون بیان‌کنندۀ آن است که ضریب همبستگی چندگانه (675/0R= ) است. یعنی بین متغیرها 5/67% همبستگی وجود دارد. ضریب تعیین برابر با ( 651/0=) گزارش شده است. این یافته بدین معناست که متغیرهای وارد شده به معادله تنها توانسته‌اند 1/65% از واریانس تغییرات مربوط به متغیر وابسته را تبیین کنند. ضریب تعیین تعدیلیافته (659/0= تعدیل یافته)، ضریب مربع همبستگی تعدیل شده را نشان میدهد که در این تحقیق برابر است با 649/0؛این معیار نسبت به دقیق‌تر است، زیرا الزاماً با افزایش تعداد متغیرهای مستقل افزایش نمی‌یابد. در حالیکه مقدار تابع تعداد متغیرهای مستقل مدل است. معادلۀ رگرسیونی خطای برآورد 379/1 را نشان میدهد. با توجه به سطح معناداری رابطۀ حاصل شده از آزمون F (مقدار آماره F برابر 169/43 است) نیز میتواند اینگونه قضاوت کرد که حضور حداقل یکی از متغیر مربوطه در معادله معنادار است (سطح معناداری 000/0).
جدول 4: ضرایب آزمون تحلیل رگرسیونی با متغیر وابسته نگرش در خصوص کارکرد مهریه
|
متغیرها |
B بتا |
خطای استاندارد |
بتای استاندارد |
T |
سطح معناداری |
|
عدد ثابت |
429/31 |
266/2 |
|
86/13 |
000/0 |
|
عرف |
874/1 |
646/0 |
288/0 |
857/2 |
005/0* |
|
جنسیّت |
187/0 |
095/0 |
117/0 |
066/2 |
042/0* |
|
تحصیلات |
384/0- |
120/0 |
171/0 |
192/3- |
002/0* |
|
اعتماد اجتماعی |
359/0 |
071/0 |
426/0 |
058/5 |
000/0* |
|
پایبندی به ارزشهای دینی |
41/1 |
580/0 |
168/0 |
432/2 |
016/0* |
|
پایگاه اجتماعی و اقتصادی خانواده |
539/1 |
640/0 |
162/0 |
404/2 |
017/0* |
|
رسانههای جمعی |
036/0 |
172/0 |
024/0 |
209/0 |
835/0 |
|
همسالان |
111/0 |
048/0 |
139/0 |
329/2 |
021/0* |
|
سن |
024/0 |
016/0 |
187/0 |
475/2 |
142/0 |
سطح معناداری متغیرهای عرف (005/0)، جنسیّت(042/0)، تحصیلات(002/0)، اعتماد اجتماعی(000/0)، پایبندی به ارزشهای دینی(016/0)، پایگاه اجتماعی و اقتصادی خانواده (017/0) و همسالان (021/0) کم‌تر از 05/0 است. بنابراین، می‌توان گفت با اطمینان 95% متغیرهای فوق وارد مدل رگرسیونی می‌شوند. برای تعیین وزن تأثیرگذاری هر متغیر بر متغیر کارکردهای مهریه، از ضرایب استاندارد شده بتا استفاده میشود. به ترتیب اثرگذاری می‌توان گفت: متغیر اعتماد اجتماعی با وزن بتای (426/0) بیش‌ترین سهم را در نگرش افراد نسبت به کارکرد مهریه دارد و سایر متغیرها به ترتیب عبارت هستند از عرف (288/0)،تحصیلات (171/0)، پایبندی به ارزشهای دینی (168/0)، پایگاه اجتماعی و اقتصادی خانواده (162/0)، همسالان (139/0) و جنسیّت (117/0).
بررسی مدل رگرسیون متغیر وابسته نگرش به عوامل تعیین‌کنندۀ میزان مهریه
جدول 5: شاخصه‌ها و آمارههای تحلیل رگرسیون چند متغیره
|
آماره |
نتایج |
|
R (ضریب همبستگی چندگانه) |
692/0 |
|
(ضریب تعیین) |
631/0 |
|
تعدیل یافته |
604/0 |
|
خطای برآورد |
075/1 |
|
مقدار آماره F |
167/38 |
|
سطح معناداری |
000/0 |
برای بررسی روابط بین متغیرها در رگرسیون چند متغیره از روش (Enter) استفاده شد که نتایج آزمون تحلیل رگرسیون بیان‌کنندۀ آن است که ضریب همبستگی چندگانه (629/0R= ) است، یعنی بین متغیرها 9/62% همبستگی وجود دارد. ضریب تعیین برابر با ( 631/0=) گزارش شده است. این یافته بدین معناست که متغیرهای وارد شده به معادله تنها توانسته‌اند 1/63% از واریانس تغییرات مربوط به متغیر وابسته را تبیین کنند. ضریب تعیین تعدیلیافته (604/0= تعدیل یافته)، ضریب مربع همبستگی تعدیل شده را نشان میدهد که در این تحقیق برابر است با 749/0 این معیار نسبت به دقیق‌تر است.زیرا الزاماً با افزایش تعداد متغیرهای مستقل افزایش نمی‌یابد. در حالیکه مقدار تابع تعداد متغیرهای مستقل مدل است. معادلۀ رگرسیونی خطای برآورد 075/1 را نشان میدهد. با توجه به سطح معناداری رابطۀ حاصل شده از آزمون F (مقدار آماره F برابر 167/38 است) نیز می‌توان اینگونه قضاوت کرد که حضور حداقل یکی از متغیرهای مربوطه در معادله معنادار است(سطح معناداری 000/0).
جدول 6: ضرایب آزمون تحلیل رگرسیونی با متغیر وابسته نگرش در خصوص عوامل تعیین میزان مهریه
|
متغیرها |
B بتا |
خطای استاندارد |
بتای استاندارد |
T |
سطح معناداری |
|
عدد ثابت |
165/1 |
551/0 |
|
113/2 |
036/0 |
|
عرف |
496/0 |
105/0 |
296/0 |
726/4 |
*000/0 |
|
جنسیّت |
165/0 |
078/0 |
124/0 |
2/111 |
036/0 |
|
تحصیلات |
141/0- |
098/0 |
107/0- |
460/1- |
146/0 |
|
اعتماد اجتماعی |
269/0 |
062/0 |
251/0 |
340/4 |
*000/0 |
|
پایبندی به ارزشهای دینی |
005/0 |
047/0 |
006/0 |
098/0 |
922/0 |
|
پایگاه اجتماعی و اقتصادی خانواده |
69/0- |
065/0 |
150/0- |
597/2- |
*01/0 |
|
رسانههای جمعی |
448/0- |
146/0 |
196/0- |
066/3- |
*002/0 |
|
همسالان |
029/0 |
040/0 |
42/0 |
719/0 |
473/0 |
|
سن |
028/0 |
015/0 |
133/0 |
830/1 |
68/0 |
سطح معناداری متغیرهای عرف (000/0)، جنسیّت(036/0)، اعتماد اجتماعی(000/0)، پایگاه اجتماعی (01/0)، رسانههای جمعی(002/0) است که با سطح اطمینان 95% تأیید میشود. برای تعیین وزن تأثیرگذاری هر متغیر بر متغیر عوامل تعیین کننده میزان مهریه از ضرایب استاندارد شده بتا استفاده میشود. به ترتیب اثرگذاری می‌توان گفت: متغیر عرف با وزن بتای (296/0) بیش‌ترین سهم را در نگرش افراد نسبت به عوامل تعیین‌کننده میزان مهریه دارد و سایر متغیرها به ترتیب عبارت هستند از اعتماد اجتماعی (251/0)، رسانههای جمعی (196/0)، پایگاه اجتماعی و اقتصادی خانواده (150/0)، جنسیّت (124/0).
بحث و نتیجهگیری
در این پژوهش سعی بر آن بوده است که عوامل مؤثر بر نگرش افراد درخصوص کارکرد و تعیین میزان مهریه بررسی شود. با توجه به نظریات مختلف، تأثیر عواملی مانند سن، سطح تحصیلات، پایگاه اجتماعی و اقتصادی، اعتماد، عرف، پایبندی به ارزشهای دینی، گروه همسالان و رسانههای جمعی بر روی نگرش افراد درخصوص کارکرد و عوامل تعیین کننده میزان مهریه بررسی شد. از آنجایی که همواره نوعی تفکیک در حوزههای مختلف جامعه، بین زنان و مردان وجود دارد، تأثیرجنسیّت افراد نیز بر روی نگرش آن‌ها بر مهریه بررسی شد. سپس تمامی متغیرهای مورد نظر در قالب یک مدل منسجم در ارتباط با متغیر تابع قرار گرفتند که هر یک مبین یک فرضیه است. به این ترتیب تعدادی سؤال و فرضیۀ پژوهش مطرح شد برای آزمون کردن این فرضیات نمونه‌ای با حجم 261نفر از دختران و پسران دانشگاه علامه طباطبایی انتخاب شدند، آن‌گاه به منظور جمع‌آوری و سنجش متغیر تابع و آزمون فرضیه‌های تحقیق پرسشنامه‌ای طراحی و اطلاعات لازم جمع‌آوری شد. پس از آن که از ابزارهای اندازه‌گیری اطمینان حاصل شد و اطلاعات مورد نیاز جمع‌آوری شد، آزمون آماری متناسب با فرضیه‌های پژوهش بهکار گرفته شد و در نهایت نتایج ذیل به‌دست آمد:
یافتههای توصیفی پژوهش نشان داد که از261 نفر حجم نمونه، 199 نفر (2/76%) زن و 62 نفر(8/23%) مرد هستند و 201 نفر (77%) مدرک لیسانس و 60 نفر(23%) مدرک فوق لیسانس دارند.
طبق نتایج انجام شده در فرضیۀ اول می‌توان گفت بین میزان تحصیلات افراد عوامل تعیین‌کنندۀ میزان مهریه رابطه وجود دارد. هر چه تحصیلات افراد بالاتر باشد نگرش به کارکرد مهریه منفی خواهد بود، به‌عبارتی افراد با تحصیلات بالاتر کارکردهای مهریه منفی‌تر مانند نشانه ارج و احترام مرد به زن و جلب رضایت عاطفی زن، نشانۀ صداقت مرد در امر خواستگاری، مهریه بهعنوان قدرت زن و عدم تسلیم رایگان در مقابل دعوت مرد، استحکام علاقه خانوادگی و تضمینی برای ازدواج و عدم گسستن پیوند خانوادگی، مکمل سهم‌الارث بودن زن، پشتوانه مالی و تأمین نیازهای زن پس از وقوع طلاق را برای استحکام زندگی خانوادگی، اندک برآورد می‌کنند.
در فرضیۀ دوم مبنی بر رابطۀ میان پایگاه اجتماعی و اقتصادی خانواده و نگرش آن‌ها در خصوص مهریه دریافت شد که افراد با پایگاه اجتماعی و اقتصادی بالاتر، عواملی مانند تحصیلات عروس، چشم هم چشمی، موقعیت اقتصادی خانواده، محل سکونت آن‌ها، فخرفروشی و پرستیژ، دوستان، بالارفتن هزینه‌ها و تشریفات ازدواج، عرف، بالا رفتن منزلت اجتماعی زن را به عنوان عوامل تعیین کنندۀ میزان مهریه مؤثر نمی‌دانند.
در فرضیۀ سوم مبنی بر رابطۀ عرف با عوامل تعیین‌کنندۀ میزان مهریه رابطه دریافت شد که هر چه افراد به عرف بیش‌تر پایبند باشند، عوامل مؤثری را که در بالا ذکر شد، در تعیین میزان مهریه مؤثرتر میدانند.
فرضیۀ چهارم مبنی بر پایبندی به ارزشهای دینی و رابطۀ آن با میزان و کارکرد مهریه با توجه به سطح معناداری تأیید نشد.
همچنین فرضیۀ پنجم مبنی بر رابطۀ اعتماد اجتماعی و نگرش افراد دربارۀ مهریه ارتباط معناداری دریافت شد. هر چه اعتماد اجتماعی فرد بیش‌تر باشد، در تعیین میزان مهریه و نگرش مثبت به کارکرد مهریه مؤثرتر است. یعنی افراد با اعتماد اجتماعی بالا کارکردهای مهریه را در دوام و استحکام زندگی مؤثر میدانند.
در فرضیۀ ششم مبنی بر رابطۀ بین سن افراد و نگرش آن‌ها درخصوص مهریه این نتیجه حاصل شد که هر چه سن افراد بیش‌تر باشد نگرش منفی‌تری به کارکرد مهریه دارند؛ به‌عبارتی افراد با سن بالاتر کارکردهای مهریه را که در بالا ذکر شد برای زندگی، اندک برآورد می‌کنند.
فرضیۀ هفتم مبنی بر رابطه بین گروه همسالان با میزان و کارکرد مهریه با توجه به سطح معناداری تأیید نشد.
فرضیۀ هشتم بین میزان استفاده از رسانههای جمعی با نگرش افراد در خصوص کارکرد و تعیین میزان مهریه با توجه بهسطح معناداری رابطۀ معنادار وجود ندارد.
و همچنین فرضیۀ نهم: بین نگرش دختران و پسران درخصوص مهریه اختلاف معناداری وجود دارد. بدین معنی که دختران نگرش مثبتی نسبت به پسران درخصوص عوامل تعیین‌کنندۀ میزان مهریه دارند. یعنی دختران بیش‌تر از پسران معتقد هستند که عوامل مؤثر بر میزان مهریه که در بالا ذکر شده درنگرش به تعیین میزان مهریه مؤثر است.
نتایج تحلیل رگرسیون با متغیر وابسته ( کارکرد مهریه) و متغیرهای مستقل ( اعتماد اجتماعی، عرف، تحصیلات، پایبندی به ارزشهای دینی، پایگاه اجتماعی و اقتصادی خانواده، رسانههای جمعی، جنسیّت، همسالان و سن) نشان داد که این متغیرها در کنار هم 65/0 از تغییرات متغیر وابسته را تبیین می‌کنند، که از بین آن ها، متغیر اعتماد اجتماعی بیش‌ترین سهم را داشته است.
نتایج تحلیل رگرسیون با متغیر وابسته (میزان مهریه) و متغیرهای مستقل ( اعتماد اجتماعی، عرف، تحصیلات، پایبندی به ارزشهای دینی، پایگاه اجتماعی و اقتصادی خانواده، رسانههای جمعی، جنسیّت، همسالان و سن) نشان داد که این متغیرها در کنار هم 63/0 از تغییرات متغیر وابسته را تبیین می‌کنند. که از بین آن‌ها، متغیر عرف بیش‌ترین سهم را دارد.
)