بررسی جامعه‌شناختی رابطة بین سرمایة اجتماعی و افسردگی (مورد مطالعه: زنان متأهل شهر تبریز)

چکیده

پژوهش حاضر با هدف بررسی جامعه‌شناختی رابطة بین سرمایة اجتماعی و افسردگی در میان زنان متأهل  نگاشته شده است. روش پژوهش مورد استفاده، پیمایش بود و جامعة آماری شامل کلیة زنان متأهل  شهر تبریز به تعداد 378460 نفر بود که از بین آن‌ها، 384 نفر به عنوان نمونة نهایی بر اساس فرمول کوکران و به روش نمونه‌گیری تصادفی طبقه‌ای انتخاب شدند. همچنین، برای گردآوری اطلاعات از پرسشنامه استفاده شد، برای سنجش پایایی پرسشنامه از ضریب آلفای کرونباخ و به منظور برآورد اعتبار آن، از تکنیک تحلیل عاملی استفاده شد. داده‌ها از طریق نرم‌افزار Spss18 ، تجزیه و تحلیل شد. نتایج نشان داد که متغیر سرمایة اجتماعی در تمامی ابعاد چهارگانه(حمایت خانوادة پدری، حمایت خانوادة پدر شوهری زن، حمایت دوستان و اعتماد بین زوجین)، با متغیر افسردگی، رابطة معنادار و معکوسی داشته است. همچنین نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل رگرسیونی حاکی از آن است که، 24% تغییرات مرتبط به متغیر «افسردگی»توسط متغیرهای مستقل مورد استفاده تبیین شده است. 

واژگان کلیدی

سرمایة اجتماعی؛ حمایت اجتماعی؛ اعتماد بین شخصی؛ افسردگی؛ زنان متأهل

مقدمه و بیان مسئله

وجود یک جامعة سالم از نظر بهداشت روانی، منوط به سلامت اجزای کوچک‌تر آن جامعه، مانند اجتماعات کوچک و خانواده‌های موجود در آن جامعه است. در این میان خانواده هستة مرکزی هر جامعه و یکی از پایه‌های اساسی آن محسوب می‌شود، وجود خانواده‌های سالم و مادران و زنان با سلامت روان بهتر، می‌تواند تأثیر بسزایی در سلامت روان موجود و ایجاد بهداشت روانی آن جامعه داشته باشد(اوتادی،1380: 3 ).

افسردگی[1] به عنوان یکی از اختلالات روانی شایع در جامعة انسانی، دامنة وسیعی از حالت‌های عاطفی و ذهنی، از غمگینی و ضعف عزّت نفس گرفته تا ناتوانی احساسی و جسمی را در برمی گیرد و ممکن است در واکنش نسبت به بعضی وقایع بیرونی، مانند مرگ نزدیکان، طلاق، خشونت یا بدون هیچ علت ظاهری اتفاق بیفتد(سعادتی،79:1389). افراد افسرده غالباً اوضاع و احوال را برگشت‌ناپذیر پنداشته و معتقد هستند که نه خود می‌توانند کمکی به خویش کنند و نه دیگران قادر هستند که آن‌ها را یاری کنند. در افسردگی علاوه بر خلق افسرده، کاهش انگیزه در انجام‌دادن فعالیت‌ها نیز وجود دارد، به نحوی که سطح انرژی به طور چشمگیری کاهش یافته و فرد، بدون انجام هیچ کاری همواره احساس خستگی و فرسودگی می‌کند. افراد افسرده، همچنین نسبت به خود و زندگی خود، بی‌علاقه هستند و اغلب، کمبودها و نارسایی‌های مختلفی را به خود نسبت می‌دهند. این افراد دچار تردید و دودلی هستند و اغلب مشکلاتی در تفکّر، تمرکز و یادآوری نشان می‌دهند(صوفیانی، 36:1386 -35).

افسردگی از شایع‌ترین بیماری‌های روانی در زنان در جوامع مختلف به شمار می‌رود. افسردگی در زنان بیش‌تر در 44-25 سالگی رخ می‌هد. دختران جوان بیش‌تر از پسران در معرض ایجاد مشکلات روحی قرار دارند و لذا به مراقبت‌های بهداشتی روانی نیازمند می‌شوند. افسردگی از شایع‌ترین علل ناتوانی در میان دختران 18-14 سال است. به طور کلی آمار نشان می‌دهد که به طور تقریبی از هر 8 زن، 1 نفر می‌تواند انتظار داشته باشد که در دوره‌ای از زندگی خود به افسردگی دچار شود. اختلالات بهداشت روانی مانند افسردگی با خودکشی ارتباط نزدیکی دارد؛ به طوری که 15% از افرادی که به فرم‌های شدید افسردگی مبتلا هستند با خودکشی می‌میرند(سعادتی،80:1389). افسردگی و اضطراب عموماً باهم بوده و با کاهش واضحی در عملکرد فرد و افت احساس رضایت در فرد همراه است(احمدی و همکاران، 77:1386).

امروزه ارتباط بین سرمایة اجتماعی[2] و میزان آن در یک جامعه با مقولاتی مانند افسردگی تأیید شده و بر نقش خانواده و دوستان به عنوان یکی از منابع حائز اهمیت سرمایة اجتماعی تأکید شده است( بهزاد،49:1381). سرمایة اجتماعی در خانواده باعث فراهم آوردن شبکه حمایتی برای اعضای خانواده می‌شود. این حمایت همچنین می‌تواند تأثیری اساسی بر سلامت جسمی و روحی زنان از جمله افسردگی داشته باشد. در این میان، حمایت اجتماعی[3] به عنوان بعدی از سرمایة اجتماعی، موجب کاهش میزان بیماری‌ها، اختلالات روانی از جمله افسردگی در افراد می‌شود. پژوهش‌های انجام شده نشان می‌دهند اطلاعات و پیشنهادهایی که از دیگران دریافت می‌کنیم به ما در حل مؤثرتر مشکلات یاری می‌رسانند. حمایت اجتماعی با همة سطوح الگوی فشار روانی تعامل دارد. مثلاً، حمایت اجتماعی بر ارزیابی شناختی ما از عوامل روانی فشارزا و بر توانایی ما برای مقابله با آن اثر می‌گذارد(همان).

سرمایة اجتماعی به عنوان یک سپر و عامل محافظت‌کننده، در پیشگیری از بروز افسردگی عمل می‌کند. بررسی‌ها نشان می‌دهد که ارائة حمایت‌های اجتماعی به زنان و افزایش اعتماد بین زوجین، در کاهش آثار منفی افسردگی مؤثر است و بهبود کیفیّت زندگی و ارتقای سلامت روانی را به همراه دارد. بهره‌مندی از حمایت‌های رسمی و غیر رسمی سبب می‌شود تا احساس سلامت در آن‌ها افزایش یابد و از افسردگی کم‌تری رنج برند(پناغی و همکاران، 1387 :71-70 ).

از آنجا که زنان موجب امنیت خاطر و شکل‌گیری پیوندهای اخلاقی و عاطفی خانواده هستند و آن‌ها وظیفه تربیت و پرورش نسل آینده را بر عهده دارند و به عنوان نیمی از جمعیت نقش انکارناپذیری در توسعه و پیشرفت جامعه دارند‌، لذا باید به مقولة سلامتی این قشر، توجه شایانی شود. افسردگی این قشر در جامعه نیز می‌تواند پیامدهای بسیار نامطلوبی بر جای ‌گذارد که از آن جمله می‌توان به ایجاد ترس و عدم امنیت در زندگی، اختلال در روند انجام‌دادن امور عادی زندگی، ایجاد مشکلات بهداشتی و جسمانی و... اشاره کرد. لذا ضرورت پرداختن به مسئلة افسردگی در میان زنان متأهل ضرورت انجام پژوهش حاضر را دو چندان می‌کند.

 با توجه به مطالب مذکور، پژوهش حاضر در پی پاسخگویی به سؤالات زیر بود: 1. میزان سرمایة اجتماعی در میان زنان متأهل شهر تبریز در چه حدی است؟ 2. میزان افسردگی زنان متأهل شهر تبریز در چه حدی است؟ 3. سرمایة اجتماعی چه تأثیری می‌تواند بر افسردگی زنان متأهل داشته باشد؟

سلامت چه به صورت فردی و چه جمعی بی‌تردید از مهم‌ترین ابعاد مسائل حیات انسان است. سلامت، شرطی ضروری برای ایفای نقش‌های اجتماعی است و همة انسان‌ها در صورتی می‌توانند فعالیت کامل داشته باشند که هم خود را سالم احساس کنند و هم جامعه آن‌ها را سالم بداند.

افسردگی از رایج‌ترین انواع ناراحتی‌های اعصاب و روان است که از زمان‌های بسیار دور مورد توجه اندیشمندان بوده است. برخی افسردگی را یک واکنش طبیعی در قبال زندگی می‌دانند و برخی آن را یک بیماری قلمداد می‌کنند. افسردگی علاوه بر جنبة ارثی و ژنتیکی اکثراً با عوامل اجتماعی و روانی همراه بوده است که ناشی از وقایع محیط اجتماعی است. عصر حاضر با توجه به رشد جمعیت، پیچیدگی نظام زیستی انسان‌ها، بحران‌ها، مشکلات و بیماری‌های متعدد را همراه داشته و بیش از پیش دست به گریبان افسردگی است(هاشمی و کامکار، 1380: 15). از حدود یک دهة پیش برخی صاحب‌نظران، ویژگی‌های اجتماعی از قبیل همبستگی اجتماعی، اعتماد، حمایت اجتماعی، روابط اجتماعی و... را تحت عنوان سرمایة اجتماعی مطرح کردند که باسلامتی افراد در ارتباط است. یک شبکة اجتماعی[4] برای فرد حمایت عاطفی، ابزاری، اطلاعاتی فراهم می‌کند و از آن طریق در تنظیم فعالیت‌های او و کنترل رفتارهای مرتبط با سلامتی از قبیل افسردگی، خشونت، استعمال دخانیات و ... نقش بازی می‌کند. بنابراین، رفتارهای مرتبط با سلامتی و سرمایة اجتماعی با هم رابطة درونی دارند(کاواچی[5]،314:1999 ).

 از سال 1990، تأثیر سرمایة اجتماعی بر سلامت به‌طور وسیعی بررسی شده است. نتایج حاصل از پژوهش‌های اولیه نشان داد که ابعاد سرمایة اجتماعی( شبکه‌ها، مشارکت اجتماعی، اعتماد و روابط متقابل )، به‌طور مثبت و چشمگیری در حفظ و بهبود سلامتی تأثیر دارد (کاواچی،1999، مورگان[6]،2002، به نقل از آبوت و فریذ[7]،875:2008). همچنین، رابطة تعداد زیادی از مفاهیم با افسردگی ثابت شده است که در این میان ابعاد سرمایة اجتماعی نیز، نظیر اعتماد و افسردگی روانی، حمایت اجتماعی و اختلالات روانی، روابط اجتماعی و افسردگی به چشم می‌خورد (جان وود[8]،26:2006). مطالعات نشان داده که ویژگی‌های شبکه‌های اجتماعی و حمایت‌های دریافتی افراد با افسردگی رابطة قوی دارد(دونهام[9]،6:1997 ).

به طور کلی، سرمایة اجتماعی مجموعه منابع بالقوه‌ای است که با عضویت در شبکه‌های اجتماعی کنش‌گران و سازمان‌ها به‌وجود می‌آید. به عبارتی شامل روابط مبتنی بر اعتماد و بده بستان ( معامله به مثل ) در شبکه‌های اجتماعی است(پوچین[10]،15:2006). استدلال سرمایة اجتماعی در ضعیف‌ترین و معمول‌ترین حالت آن، این است که سرمایة اجتماعی منبعی است که کنشگران می‌توانند برای دستیابی به اهدافشان از آن استفاده کنند(فیلد، 1386:114). سرمایة اجتماعی به عنوان مزایا و امتیازاتی است که به‌وسیله گروه‌هایی به‌دست می‌آید که افراد در شبکه‌های خانگی و بیرون از آن عضو هستند (یونگ لارانسه و لانه پورتر[11]،677:2004).

به اعتقاد برایان ترنر، سرمایة اجتماعی، افراد را در مقابل دوره‌های حاد افسردگی حمایت می‌کند،کاهش آن افراد را در برابر حالات روانی منفی آسیب‌پذیر می‌کند. او معتقد است از جمله مهم‌ترین عوامل تعدیل‌کنندة میزان افسردگی، می‌تواند حضور یک دوست صمیمی یا روابط اجتماعی باشد. بر این اساس، می‌توان تصور کرد که سرمایة اجتماعی می‌تواند به عنوان سپر و محافظی در برابر استرس، افسردگی، اضطراب و بیماری‌های مختلف عمل کند(خیرالله پور، 67:1383). کاواچی و کندی (1999 )، معتقد هستند که سرمایة اجتماعی از طریق همسایگی، به سه شیوه بر سلامتی افراد تأثیر می‌گذارد؛ از طریق رساندن خبرها و اطلاعات دربارة سلامتی؛ افزایش هنجارهای سلامتی رفتار مانند فعالیت بدنی و حمایت‌های عاطفی و ابزاری از سوی همسایگان(کاواچی و کندی[12]،1187:1999).

منظور بوردیو از سرمایة اجتماعی نیز، منافع و منابعی است که افراد به واسطة عضویت در شبکه‌ها به‌دست می‌آورند(کلدی، 1384 :187-186). در مفهوم‌سازی بوردیو، سرمایة اجتماعی شامل روابط اجتماعی است که یک فرد می‌تواند برای دسترسی به منابع کسانی استفاده کند که با آن‌ها در ارتباط است (شجاعی باغینی و همکاران، 1387 :401).

به نظر کلمن، سرمایة اجتماعی به‌طور خاصی از طریق پیوندهای نخستین مثل خویشاوندی بروز می‌کند. او بیان می‌کند که سرمایة اجتماعی به واسطة فرآیندهایی که پیوندهای خویشاوندی را از بین می‌برند، از جمله طلاق و جدایی یا مهاجرت تضعیف می‌شود. وقتی که خانواده‌ها شبکه‌های فعلی خویشاوندی، دوستی و سایر تماس‌های خود را کنار می‌گذارند، ارزش سرمایة اجتماعی آن‌ها کاهش پیدا می‌کند( فیلد، 1386 :182-181).

رابرت پاتنام نیز معتقد است اندیشة اصلی سرمایة اجتماعی این است که خانواده، دوستان، همکاران، همسایگان، دارایی‌های بسیار مهمی را تشکیل می‌دهند که یک فرد می‌تواند در شرایط بحرانی آن‌ها را به‌کار گیرد، از آن‌ها بهره بگیرد یا برای منافع مادی استفاده کند( توسلی و موسوی، 1384 :6). پاتنام بر این عقیده بود که سرمایة اجتماعی درمان کامل برای بسیاری از دردهای هر جامعه است. به نظر او پیوندهای اجتماعی غیر رسمی بیش‌تر در میان زنان رایج است و آن‌ها بیش‌تر بر خویشاوندان به عنوان اعضای شبکه‌ تکیه می‌کنند (فیلد،1386 :55). پاتنام اعتماد را یکی از اجزای اصلی سرمایة اجتماعی می‌داند و معتقد است بخش اعظم عقب‌ماندگی اقتصادی، اجتماعی و روانی جامعه، ناشی از نبود اعتماد متقابل است(شایگان، 159:1387).

فرانسیس فوکویاما[13]، سرمایة اجتماعی را به عنوان هنجار غیر‌رسمی می‌داند که همکاری بین دو یا افراد بیش‌تر را فراهم می‌کند، مثلاً شبکه‌های اجتماعی در فراهم آوردن اطلاعات و حمایت برای اعضاء می‌توانند مؤثر واقع شوند(فوکویاما[14]،2001: 77 ).

بعضی از مطالعات نیز نشان داده‌اند که اعتماد به عنوان شاخص سرمایة اجتماعی در سلامتی و کاهش افسردگی تأثیر بسزایی دارد. اعتماد ممکن است باعث ترقی شبکه‌های اجتماعی شود و از این طریق از افسردگی افراد جلوگیری شود(آبوت و فریذ،878:2008). کاکس[15] نیز معتقد است اگر افراد به یکدیگر اعتماد داشته باشند، روابط آن‌ها با خانواده، دوستان، همسایگان، همکاران، مؤثرتر می‌شود. در صورتی که، فقدان اعتماد با عدم پیروی از قوانین، افسردگی، مسائل بهداشتی و سایر مسائل اجتماعی همراه خواهد بود(شریفیان ثانی، 1380 :15).

بر طبق نظر فابر و اسرمن^[16]، حمایت به عنوان منابع، شامل منابع فیزیکی و عاطفی موجود از سوی دوستان، خانواده و آشنایانی است که اطراف فرد هستند(لی[17]،14:2005). کوب[18]، معتقد است، حمایت اجتماعی ممکن است از سوی منابع گوناگونی مانند همسر، نامزد، خانواده، اقوام، دوستان، همکاران، پزشک یا سازمان‌های اجتماعی دریافت شود. بنا به نظر او کسانی که از حمایت اجتماعی برخوردارند، احساس می‌کنند، که می‌توانند از منابع مذکور، کمک‌های مادی و معنوی نیاز دریافت کنند(سارافینو، 1387: 178).

نتایج پژوهش فریال تحت عنوان « بررسی عوامل روانی - اجتماعی مؤثر در بروز افسردگی زنان پس از زایمان در بیمارستان زنان شهرستان کرج» حاکی از آن است که بین متغیرهای ارتباط با همسر، ارتباط با خانوادة پدری، ارتباط با خانوادة همسر و افسردگی زنان رابطة معناداری وجود دارد( فریال، 1388:32).

لهسائی زاده و مرادی پژوهشی را تحت عنوان«رابطة سرمایة اجتماعی و سلامت روان در مهاجران» به روش پیمایش و از طریق ابزار پرسشنامه انجام داده‌‌اند؛ نتایج نشان داد که بین سلامت روانی و متغیرهای اعتماد اجتماعی، حمایت اجتماعی رابطة معناداری وجود دارد. و هر اندازه افراد در ساختار اجتماعی دارای سرمایة اجتماعی بالاتری باشند، سلامت روان آن‌ها در جامعه جدید در وضعیت بهتری قرار خواهدگرفت(لهسائی‌زاده و مرادی، 161:1386).

خیرالله پور پژوهش دیگری را تحت عنوان «بررسی عوامل اجتماعی مؤثر بر سلامت روانی با تأکید بر سرمایة اجتماعی: مطالعة موردی دانشجویان دانشگاه شهید بهشتی انجام داده است که بخشی از نتایج آن نشان داد که هر یک از ابعاد سرمایة اجتماعی (اعتماد اجتماعی، حمایت اجتماعی و روابط اجتماعی) رابطة معناداری با سلامت روانی دارند(خیرالله پور، 151:1383 ).

سلطانی و جمالی پژوهشی تحت عنوان «بررسی رابطة بین سرمایة اجتماعی و سلامت روانی مورد مطالعه: دانشجویان دانشکدة علوم اجتماعی دانشگاه شیراز» را با حجم نمونة 273 نفر، طی سال 1387، انجام دادند. نتایج پژوهش آن‌ها نشان داد که رابطة بین سرمایة اجتماعی به طور کلی و سلامت روانی به لحاظ آماری معنادار و جهت رابطه نیز مثبت است(سلطانی و جمالی، 353:1387).

جان وود، در سال 2006، پژوهشی تحت عنوان «سرمایة اجتماعی، محیط‌های همسایگی و سلامت: توسعه ابزارهای اندازه‌‌گیری و اکتشاف رابطه‌ها از طریق پژوهش کمی و کیفی» انجام داد. نتایج حاصل نشان داد که بین حمایت اجتماعی همسایگان و اعتماد به آن‌ها و افسردگی افراد رابطة معناداری وجود دارد(جان وود[19]،7:2006)

شیاحه و همکاران، در سال 2004، پژوهشی تحت عنوان «رابطة بین نشانه‌های افسردگی و حمایت اجتماعی در بین زنان تایوانی در طول ماه» انجام داد. نتایج پژوهش نشان داد که همبستگی معکوس و معناداری بین حمایت اجتماعی دریافتی از نوع ابزاری و عاطفی از سوی والدین و افسردگی زنان حاصل شد(شیاحه[20] و همکاران، 573:2004).

نتایج پژوهش لی، تحت عنوان «الکل و غلبه بر استرس و تأثیر حمایت اجتماعی بر سلامتی » نشان داد که بین حمایت اجتماعی از سوی دوستان و خانواده در ابعاد عملی، عاطفی و اطلاعاتی و متغیرهای افسردگی، مصرف الکل و سلامت جسمی و روانی رابطة معناداری حاصل شد(لی،40:2005).

با توجه به چارچوب نظری و پیشینه‌های تجربی مطرح شده، فرضیه‌های پژوهش حاضر به صورت زیر تدوین شده است:

فرضیة اصلی:

بین سرمایة اجتماعی و افسردگی زنان متأهل  رابطه وجود دارد.

فرضیه‌های فرعی پژوهش:

بین حمایت خانواده پدری و افسردگی زنان متأهل رابطه وجود دارد.

بین حمایت خانواده پدر شوهری و افسردگی زنان متأهل رابطه وجود دارد.

بین حمایت دوستان و افسردگی زنان متأهل رابطه وجود دارد.

بین اعتماد بین زوجین و افسردگی زنان متأهل رابطه وجود دارد.

روش پژوهش

روش پژوهش براساس هدف پژوهش، از نوع کاربردی و براساس نحوة گردآوری داده‌ها، پیمایشی بود. همچنین از لحاظ میزان ژرفایی پهنانگر بوده و با در نظرگرفتن معیار زمان، مقطعی است. جامعة آماری در این پژوهش، کلیة زنان متأهل  شهر تبریز به تعداد 378460 نفر بودند که از این تعداد، 384 نفر به روش نمونه‌گیری تصادفی طبقه‌ای به نسبت 8 منطقه شهرداری و با استفاده از فرمول کوکران به عنوان حجم نمونه انتخاب شدند. بدین صورت که پس از برآورد حجم نمونة کل، نمونة اختصاصی برای هر کدام از مناطق شهرداری شهر تبریز( 8 منطقه) به تناسب جمعیت آن‌ها محاسبه شد. جدول 1 تعداد نمونة اختصاصی را به تفکیک مناطق شهرداری نشان می‌دهد:

جدول 1: تعداد نمونه‌های تخصیص یافته به نسبت مناطق شهرداری

با توجه به ماهیت موضوع، ابزار گردآوری داده‌ها پرسشنامه بود و برای سنجش متغیرهای پژوهش از پرسشنامة محقق‌ساخته استفاده شد. تمامی گویه‌ها در سطح سنجش رتبه‌ای و در قالب طیف لیکرت تنظیم شده است. البته شایان ذکر است که برای سنجش متغیر وابسته افسردگی از خرده مقیاس افسردگی پرسشنامة استاندارد سلامت روانی(GHQ )[21] استفاده شد. همچنین، اعتبار مورد استفاده در این پژوهش هم اعتبار محتوایی[22] از نوع صوری[23] یا ذهنی و هم اعتبار سازه‌ای است. اعتبار صوری، مبتنی بر ارزیابی‌های ذهنی محققان و متخصصانی است که با اجماع نظر کیفیّت ابزار اندازه‌گیری را بررسی می‌کنند. دقت نظر در صفات مورد بررسی مشخص کنندة این نکته است که تا چه اندازه وسیلة طراحی شده، آن چیزی را که محقق در فکر آن است، اندازه می‌گیرد(قاضی طباطبایی،1381: 13). درضمن، برای برآورد پایایی[24] ابزار اندازه‌گیری پژوهش از تکنیک آلفای کرونباخ[25] استفاده شد، بدین ترتیب ضریب پایایی به دست آمده برای متغیر افسردگی برابر با 866/ بود. برای ارزیابی اعتبار سازه‌ای^[26] مرتبط با سازة سرمایة اجتماعی نیز، از تکنیک تحلیل عاملی^[27] استفاده شد. با استفاده از تکنیک مذکور، زیر مجموعه‌های مرتبط با یک بعد و تعداد عوامل قابل قبول با استفاده از مقادیر ویژه^[28] مشخص شد. معناداری آزمون بارتلت^[29] (000/0=Sig ) و نتایج آزمون آماری ( 903/0 Kmo =) برای ابعاد مذکور، نشان می‌دهد که ایدة تحلیل عاملی برای گویه‌های مورد نظر، ایدة مطلوبی بوده و تعداد نمونه انتخاب شده برای انجام‌دادن تحلیل عاملی کافی و مناسب است. نتیجة نهایی اینکه تعداد ابعاد قابل قبول برای سازة سرمایة اجتماعی، چهار عامل حمایت خانوادة پدری، حمایت خانوادة پدر شوهری، حمایت دوستان و اعتماد بین شخصی تشخیص داده شدند. همچنین ضرایب پایایی به دست آمده برای این متغیر، نشان می‌دهد که گویه‌ها از همبستگی درونی بسیار بالایی بهره‌مند هستند. در جدول 2، تحلیل پایایی گویه‌های مرتبط با متغیر سرمایة اجتماعی و نتایج ابعاد تحلیل عاملی سرمایة اجتماعی نشان داده شده است.

جدول 2: نتایج و اجزاء تحلیل عاملی گویه‌ها و ضریب پایایی هر یک از ابعاد متغیر سرمایة اجتماعی

یافته‌های توصیفی پژوهش:

متغیر سرمایة اجتماعی: آماره‌های توصیفی متغیر سرمایة اجتماعی حاکی از آن است که میانگین متغیر حمایت خانوادة پدری با میزان حداکثر36 و حداقل 9، بالاتر از مقدار متوسط بوده است. میزان حمایت‌هایی که زنان از خانواده پدرشوهری دریافت می‌کنند با میانگین 31/26، با توجه به میزان ماکزیمم 40 و مینیمم 10، تقریباً در حد متوسط رو به بالا قرار دارد؛ میانگین متغیر حمایت دوستان با توجه به حداکثر 28 و حداقل 7، تقریباً در حد متوسطی قرار دارد؛ میانگین متغیر اعتماد بین زوجین با 90/24 با توجه به حداکثر اعتماد (32) و حداقل آن 9، در حد متوسط رو به بالا قرار دارد؛ میانگین سرمایة اجتماعی کل، در بین آزمودنی‌ها، در حد متوسط رو به بالا قرار دارد. همچنین میانگین حاصل برای متغیر افسردگی برابر با 17/13 است، که با توجه به میزان حداکثر 25 و حداقل 7 این بعد، میانگین مذکور در حد متوسط رو به پایین است(جدول 3) .

جدول 3: آماره‌های توصیفی متغیر‌های پژوهش

یافته‌های استنباطی پژوهش

آزمون همبستگی: برای سنجش همبستگی بین متغیر سرمایة اجتماعی با ابعاد چهارگانه(حمایت خانوادة پدری، حمایت خانوادة پدرشوهری، حمایت دوستان و اعتماد بین زن و شوهر) و متغیر افسردگی از ضریب همبستگی پیرسون استفاده شد. نتایج نشان داد، رابطة خطی بین سرمایة اجتماعی و ابعاد آن، با متغیر افسردگی با اطمینان 99% و در سطح معناداری 01/0، تأیید شد، شدت همبستگی سرمایة اجتماعی کل و ابعاد حمایت خانواده پدرشوهری و اعتماد بین زن و شوهر با افسردگی متوسط، ولی با ابعاد حمایت خانوادة پدری و حمایت دوستان ضعیف بوده است. همچنین نوع رابطه نیز معکوس است، بدین نحوکه هرچه سرمایة اجتماعی زنان بالاتر باشد، افسردگی در بین آن‌ها درحد پایینی است(جدول 4).

جدول 4: آزمون همبستگی بین متغیرهای سرمایة اجتماعی و افسردگی

**: معناداری در سطح 01/ *: معناداری  در سطح 05/ 

نتایج تحلیل رگرسیونی چند متغیره: هدف اصلی از کاربرد رگرسیون چند متغیره آن است که ترکیبی خطی از متغیرهای مستقل را به گونه‌ای ایجاد کند که حداکثر همبستگی را با متغیر وابسته نشان دهد. در نتیجه، از این ترکیب خطی می‌توان در جهت پیش‌بینی مقادیر متغیر وابسته استفاده و اهمیت هر یک از متغیرها را در پیش‌بینی مورد نظر ارزیابی کرد( حبیب‌پور و صفری، 1388:495).

از جمله مفاهیم اساسی در تجزیة رگرسیونی، خطی بودن رابطة بین متغیرهای مستقل و وابسته بوده که در پژوهش حاضر بر اساس جدول آنالیز واریانس، این موضوع محقق شده است. همچنین استقلال خطاها از همدیگر، موضوع مهم دیگری در تجزیة رگرسیونی بوده که این امر هم بر اساس میزان دوربین واتسون ( بین 5/1 و 5/2) به‌دست آمده است؛ منظور اینکه میزان دوربین واتسون به دست آمده برای مدل نشان‌دهندة این است که باقی مانده‌ها، مستقل از هم هستند. مورد سوم این که، همچنین پیش فرض عدم هم خطی متغیرهای مستقل نیز با توجه به مقادیر شاخص تولرانس^[30] (نزدیک به عدد یک) و شاخص تورم واریانس^[31] (کوچک‌تر از عدد 5/2)به تأیید رسیده است. 

 در بین متغیرهای مستقل در مدل رگرسیونی متغیرهای اعتماد بین زوجین، حمایت خانوادة پدرشوهری زن و حمایت دوستان تأثیر معناداری بر متغیر وابسته افسردگی داشته‌اند، در این میان تأثیر متغیر اعتماد بین زوجین بر متغیر افسردگی بیش‌تر از تأثیر بقیه متغیرهای مستقل بوده است، همچنین متغیرهای مذکور، توانسته‌اند 24% از تغییرات متغیر وابسته را تبیین کنند، نوع تأثیر تمامی متغیرهای مستقل بر متغیر افسردگی نیز معکوس بوده است. درضمن متغیر حمایت خانوادة پدری زن، تأثیر معناداری در تبیین تغییرات متغیر وابسته نداشته است(جدول 5). 

جدول 5: آماره‌های تحلیل رگرسیونی چند متغیرة افسردگی

بحث و نتیجه‌گیری

سلامت زنان از مهم‌ترین اولویت‌های سلامت جامعه و از شاخص‌های توسعه‌یافتگی کشورها است. چراکه زنان به دلیل شرایط ویژة فیزیولوژیک در دوره‌های مختلف زندگی در معرض آسیب‌پذیری بیش‌تری در مقایسه با مردان هستند. در این میان، سرمایة اجتماعی به عنوان یک سپر و عامل محافظت‌کننده در برابر پیامدهای منفی بدرفتاری، می‌تواند در پیشگیری از بروز اختلالات روانی از جمله افسردگی مؤثر باشد. ارائه حمایت‌های اجتماعی به زنان و افزایش اعتماد بین زوجین، در کاهش آثار منفی ناشی از این اختلالات اهمیت داشته و بهبود کیفیّت زندگی و کاهش افسردگی در بین قشر مذکور را به همراه دارد. بهره‌مندی از حمایت‌های رسمی و غیر رسمی سبب می‌شود احساس سلامت روانی و جسمی در زنان افزایش یابد و از افسردگی کم‌تری رنج برند. از این رو پژوهش حاضر نیز در راستای بررسی رابطة بین سرمایة اجتماعی و افسردگی زنان متأهل شهر تبریز به رشته تحریر درآمده است. براساس مطالب مطرح شده در چارچوب نظری و پیشینة پژوهش، می‌توان اظهار کرد، در نظریات پاتنام و فوکویاما، هنجارهای اعتماد و همیاری درون شبکه‌های اجتماعی، منابع سرمایه‌ای هستند که ذاتاً اجتماعی بوده و با حل مشکلات در سطح جامعه و خانواده، زمینه را برای توسعة اقتصادی و اجتماعی فراهم می‌کند. پاتنام همچنین حمایت اجتماعی و اعتماد را به عنوان دارایی‌های مهم یاد کرده، او با طرح سرمایة اجتماعی، به نقش خانواده در حمایت اجتماعی بیش‌تر صحه گذاشته است. کلمن نیز حضور سرمایة اجتماعی در شبکه‌های خانوادگی و اجتماع را منبعی برای سرمایة انسانی قلمداد می‌کند و اصولاً آن را ویژگی ساختار اجتماعی معرفی می‌کند که می‌تواند به عنوان منبعی برای افراد و تسهیل مشکلات و مسائل آن‌ها عمل کند. نان لین، بازده و منافع سرمایة اجتماعی در سطح فردی را در یک طبقه‌بندی کلی، بر حسب کنش‌های ابزاری یا اظهاری فرد، در دو دسته قدرت، ثروت و حیثیت از یک سو و سلامت روانی، سلامت جسمانی و رضایت از زندگی از سوی دیگر تعریف می‌‌کند که فرد به‌واسطة میزان بهره‌مندیش از سرمایة اجتماعی آن‌ها را به دست می‌آورد. بوردیو نیز سرمایة اجتماعی را در شکل حمایت خانوادگی، منبع سرمایة فرهنگی می‌داند و منظورش از سرمایة اجتماعی، منافع و منابعی است که افراد به واسطة عضویت در شبکه‌ها به دست می‌آورند و بدین صورت می‌توانند، از این منابع در بسیاری از بحران‌های زندگی استفاده بهینه به عمل آورند.

از طرفی، در ارتباط با بعد اعتماد(اعتماد بین شخصی) سرمایة اجتماعی، نظریات تئوری‌پردازان مطرح شد که ارتباط نزدیکی با موضوع پژوهش داشته است که در این میان گیدنز اعتماد بین شخصی را عملی اساسی در دستیابی به احساس آرامش جسمانی و روانی می‌داند. زتومکا در بحث اعتماد مطرح می‌‌کند که قیافه، نحوة گویش، رک گویی و ... از نشانه‌های اعتماد بین شخصی است و این اعتماد به نوبة خود بر سلامتی افراد تأثیر بسزایی دارد. همچنین وایگرت وجود اعتماد را عاملی مؤثر در ایجاد تفاهم اخلاقی می‌داند. کاکس علت بسیاری از انحرافات اجتماعی از قبیل خشونت، خودکشی و... را بی‌اعتمادی می‌داند. او تأکید می‌کند اعتماد در بهبود سلامتی و بهتر شدن روابط در خانواده نقش بسزایی دارد؛ پس می‌توان بیان کرد که، اعتماد بین شخصی(اعتماد بین زوجین)، نقش اساسی در ایجاد تفاهم، اطمینان، همکاری و آرامش روان داشته و بدین طریق می‌تواند بر سلامت روانی و افسردگی زن تأثیری اساسی داشته باشد و وجود بی‌اعتمادی خود زمینه‌ساز بسیاری از ناملایمات در زندگی شده و پایه‌های آن را درهم می‌ریزد.

 همچنین، به‌طورکلی می‌توان اذعان کرد که بعد حمایت اجتماعی سرمایة اجتماعی،که افراد آن را از طریق شبکه‌های اجتماعی به‌صورت حمایت‌های مالی، عاطفی، اطلاعاتی، عملی و ابزاری و به اشکال دیگر دریافت می‌کنند، در کاهش بسیاری از وقایع ناگوار زندگی به ویژه افسردگی نقش حیاتی ایفا می‌کند و این حمایت‌های دریافتی همچون سپری در انواع آسیب‌های روانی و اجتماعی عمل می‌کند. در تئوری کوهن نیز، حمایت اجتماعی مانع مهمی در بروز اختلالات روانی قلمداد شده است، دیدگاه کاواچی و کندی بر نقش سرمایة اجتماعی و شبکه‌ها و حمایت‌های اجتماعی حاصل از آن در کاهش اختلالات روانی تأکید اساسی دارد. از طرفی، در تأیید محتوای نظریات فوق، با توجه به معناداری رابطة سرمایة اجتماعی در ابعاد چهارگانه(حمایت خانوادة پدری زن، حمایت خانوادة پدرشوهری زن، حمایت دوستان و اعتماد بین زن و شوهر) با متغیر افسردگی و همچنین نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل رگرسیونی می‌توان نتیجه گرفت که نتایج پژوهش‌های فریال(1388)، لهسائی‌زاده و مردادی(1386)، خیرالله پور(1383)، جان وود(2006)، شیاحه و همکاران(2004) و لی(2005) نشان داد که بین سرمایة اجتماعی و افسردگی رابطة معناداری وجود دارد، پس می‌توان گفت که نتایج پژوهش‌های قبلی و محتوای نظریات مذکور همسو و منطبق با نتیجة پژوهش حاضر است بنابراین، در جامعة آماری مورد مطالعه کاربردی است. با توجه با مطالب مذکور و نتایج حاصل از پژوهش حاضر می‌توان پیشنهاداتی را در راستای جلوگیری و کاهش افسردگی زنان ارائه کرد؛ با توجه به نتایج حاصله از آزمون همبستگی و تجزیه و تحلیل رگرسیونی مشخص شد که اعتماد بین شخصی بین زوجین به عنوان یکی از بعدهای اساسی سازة سرمایة اجتماعی، از عوامل مؤثر در پیش‌بینی و تبیین افسردگی زنان است، که کاهش آن زمینه و بستر را برای بروز این اختلالات روانی فراهم می‌آورد، لذا زوجین باید وقت زیادی را برای تقویت ارتباط و اعتماد بین خود با اعضاء خانواده، مخصوصاً بین خودشان صرف کنند، البته باید توجه داشت که این ارتباط و اعتماد باید مبتنی بر صمیمیت بوده و خالصانه باشد، چراکه فقط در این شرایط، سرمایة اجتماعی در بین زوجین افزایش یافته و به کاهش آسیب‌های روانی منجر می‌شود. همچنین، از آنجا که در پژوهش حاضر، سرمایة اجتماعی در ابعاد چهارگانه تقریباً با متغیر افسردگی همبستگی معنادار و معکوسی داشت. بنابراین، پیشنهاد می‌شود که زمینه برای بروز و افزایش این سرمایه چه در سطح خانواده و چه در سطح جامعه فراهم آید، چرا که این مفهوم با توجه به تئوری‌ها و پیشینه‌های مطرح شده در بخش نظری پژوهش، پیوندها و ارتباطات میان اعضای یک شبکه را به عنوان یک منبع با ارزش در نظر می‌گیرد که با خلق هنجارها و اعتماد دوسویه موجب تحقق اهداف اعضاء می‌شود، وجود میزان جالب توجهی از سرمایة اجتماعی موجب تسهیل کنش‌های اجتماعی شده، به طوری که در مواقع بحرانی می‌توان از آن برای حل مشکلات، به عنوان اصلی‌ترین منبع حل مشکلات نظیر افسردگی بهره برد که پژوهش حاضر مؤید این مسئله است.

منابع

احمدی، بتول.، فرزدی، فرانک.، شریعتی، بتول.، علی محمدیان، معصومه.، محمودی و محمود(1386). سیمای سلامت زنان. جلد 1و 2. تهران: روابط عمومی شورای فرهنگی- اجتماعی زنان.

اوتادی، مریم(1380). تأثیر اشتغال زنان بر سلامت روان همسرانشان. پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه الزهرا، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی.

بهزاد، داود(1381 ). سرمایة اجتماعی بستری برای ارتقاء سلامت روان. فصلنامه علمی پژوهشی رفاه اجتماعی، سال دوم، شمارة 6، صص53-3.

پناغی، لیلی، قهاری، شهربانو، احمدآبادی زهره، یوسفی، حمید( 1387 ).همسرآزاری و سلامت روانی: نقش حمایت اجتماعی و راهبردهای مقابله. فصلنامه روانشناسان ایرانی، سال پنجم، شماره 17، صص79-69.

توسلی، غلامعباس و موسوی، مرضیه(1384). مفهوم سرمایه در نظریات کلاسیک و جدید با تأکید بر نظریه‌های سرمایة اجتماعی. نامه علوم اجتماعی، شماره 26. صص 32-1.

حبیب پور، کرم و صفری، رضا(1388). راهنمای جامع کاربرد SPSS در تحقیقات پیمایشی(تحلیل داده‌های کمی). تهران: لویه.

خیرالله پور، اکبر(1383). بررسی عوامل اجتماعی مؤثر بر سلامت روانی با تأکید بر سرمایة اجتماعی: «مطالعة موردی دانشجویان دانشگاه شهید بهشتی». پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه شهید بهشتی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی.

سارافینو، ادوارد(1387). روا‌ن‌شناسی سلامت. ترجمة فروغ شفیعی و همکاران، تهران: رشد.

سعادتی، موسی(1389). بررسی رابطه بین سرمایة اجتماعی، همسرآزاری و سلامت روانی در بین زنان متأهل  شهر تبریز. پایان نامه کارشناسی ارشد پژوهش علوم اجتماعی، دانشگاه تبریز، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی.

سلطانی، طاهره و جمالی، مژده(1387).بررسی رابطه بین سرمایة اجتماعی و سلامت روانی مورد مطالعه: دانشجویان دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه شیراز. مجموعه مقالات همایش سرمایة اجتماعی و توسعه در ایران، تهران: موسسه تحقیقات و توسعة علوم انسانی.  

شایگان، فریبا(1387). بررسی عوامل تأثیر گذار بر اعتماد سیاسی. مجله دانش سیاسی، سال چهارم، شماره اول، صص 179-153.

شجاعی باغینی، محمد مهدی.، مهرمنش، آرش و انصاری، رضا(1387). مبانی مفهومی سرمایة اجتماعی.تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.

شریفیان ثانی، مریم(1380). سرمایة اجتماعی: مفاهیم اصلی و چارچوب نظری. فصلنامه علمی و پژوهشی رفاه اجتماعی، سال 1، شمارة 2، صص 18-5.

صوفیانی، حکیمه(1386). بررسی رابطة ابعاد شخصیت و ابعاد کمال‌گرایی با سلامت عمومی دانشجویان دانشگاه تبریز. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تبریز، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی.

فریال، خمسه(1388). بررسی عوامل روانی - اجتماعی مؤثر در بروز افسردگی زنان پس از زایمان در بیمارستان زنان شهرستان. دانشگاه علوم پزشکی بقیه الله"عج"- دانشکده پزشکی- گروه روان پرستاری.

فیلد، جان(1386). سرمایة اجتماعی. ترجمة غلامرضا غفاری و حسین رمضانی. تهران: کویر.

قاضی طباطبایی، محمود(1381). تکنیک‌های خاص تحقیق. تبریز: دانشگاه پیام نور.

لهسائی زاده، عبدالعلی و مرادی، گلمراد( 1386). رابطة سرمایة اجتماعی و سلامت روان در مهاجران. فصلنامه علمی پژوهشی رفاه اجتماعی، سال هفتم، شمارة 26، صص 180-161.

Abbott.S,.Freeth,D.(2008). Social capital and health: Starting to make role of generalized trust and reciprocity. Journal Of Health Psychology. 7.874-883.

Dunham,K.(1997).Social support for women who are abused in hetero sexual relationships. PhD. Dissertation. Department of Psychology.University of Windsor.Canada.

Fukuyama,F.(2001). Social capital, civil society and development. Third World Quarterly.10.7-20.

Jan,w. L.(2006).Social capital, neighbourhood environments and health: development of measurement tools and exploration of links through qualitative and quantitative research. PhD. Dissertation. school of Population Health, The University of Western Australia.

Kawachi,I.(1999).Social Capital for health and human development. The society for International Development.

Kawachi,I. & Kennedy,B.(1999).Social capital and self-rated health. American Journal of Public Health.89.1187-1193.

Lee,B.(2005).Alcohol – induced stress and social support as infuluences of the substance abusers health and well-being. PhD. Dissertation. School of social Work.University of Pittsburgh.

Pohchin,L.(2006).Exploration of social capital and physical activity participation among adults on Christmas Island.PhD. Dissertation. School of Human Movement and Exercise Science & school of Social and Cultural Studies.university of Western Australia.

Shyaheh,S,.Coombes,L,. Bartlett.(2004).The association between depressive symptoms and social support in Taiwanese women during the month. International Journal of Nursing Studies.41.573-579.

Young, L. L & Lane, P. M.(2004).Support group membership as a process of social capital formation among female survivors of domestic violence. Journal of Interpersonal violence .19.676-690.